Student's Dilemma!

Саяхан Экономикс дээр Нэшийн тэнцвэрийн талаар цухас уншлаа. Тэгээд Prisoner's Dilemma тоглоомыг оюутнууд дунд нэг зүйл дээр буулгах гэж оролдлоо.

Тоглоомын дүрмийг цухас тайлбарлая.

Арт, Боб нар хэрэг хийсэн хэмээн сэжиглэгдэж бие биенээсээ хамааралгүй байцаалтанд оржээ. Байцаагч "Хэрвээ та хоёр хоёулаа хэргээ хүлээхгүй бол 3 жилийн ял онооно. Харин хоёулаа хэргээ хүлээвэл 2 жилийн ял онооно. Чи хэргээ хүлээгээд найз чинь хүлээхгүй бол чамд 6 сар найзад чинь 10 жилийн ял, эсрэг тохиолдолд буюу чи хэргээ хүлээхгүй найз чинь хүлээх тохиолдолд чамд 10 жил, найзад чинь 6 сарын ял онооно" гэх тоглоомын дүрмийг танилцуулав. Нэшийн тэнцвэр ёсоор тоглоомын тэнцвэр хоёулаа хэргээ хүлээхгүй дээр тогтох бөгөөд энэ нь хоёулаа хэргээ хүлээснээс үр ашиг муутай, таагүй тэнцвэр юм л даа. Цааш дэлгэрүүлж http://en.wikipedia.org/wiki/Prisoner's_dilemma харна уу.

За одоо гол санаандаа оръё. Гадаадын их дээд сургуультай харьцуулвал манай Монголд дутагдаж буй зүйл нь оюутнуудын бүтээлч сэтгэхүй, оюуны өмчийг хүндэтгэх сэтгэлгээ юм болов уу. Plagiarism бол хаа сайгүй харагдана. Footnote энээ тэрээг бол ашиглах нь тун ховор. За дээрээс нь шалгалтыг хуулалцаан болгож өнгөрөөдөг сонгодог зуршил бий. Шалгалтыг хуулах, эс хуулах стратеги бүхий тоглоомыг сонирхоё.

Хэрвээ бүгд шалгалтаа хуулалгүй шударга өгвөл энэ нь мэдээж дэвшил, хамгийн үр ашигтай хувилбар үүснэ. Яагаад ашигтай вэ? Шалгалтыг амжилттай өгөх нь оюутны хичээл зүтгэл ур ухааны үр дүнг харуулдаг. Өндөр үнэлгээ авсан оюутан улам бүр сэдэлждэг бол тааруу үнэлгээ авсан оюутанд "хичээлээ хийхгүй бол болохгүй нь" гэх сигналыг өгдөг. Ер нь амжилттай суралцсаны үр дүнд авдаг урамшуулал бол сайн дүн юм. Хэрвээ шалгалтын дундуур та хуулахгүй харин бусад нь (номноос, эсвэл бүр нарийн чадварлаг аргаар) хуулснаар (харьцангуй) өндөр үнэлгээ авах боломжтой болох юм. Энэ үед танд үр дүн шударга бус санагдах бөгөөд хялбар аргаар дүнгээ авч бусадтай адилхан хуулах гэсэн хүсэл эрмэлзэл (incentive) үүсэх юм. Яг л бусад нь 6 сарын ял авахад та 10 жилийн ял авч буй мэт. Энэ мэтчилэн хоёр тал хуулах гэсэн хүсэл эрмэлзэл хүчтэй төрсний улмаас шалгалт loose-loose тэнцвэр дээр очиж тогтож байгаа нь манай их дээд сургууль дээр нэлээд ажиглагддаг. Энэ утгагүй тэнцвэрээс хэрхэн гарах тухай багш нараас асуухад тэдний хариулт нь ихэвчилэн "оюутны өөрийн ухамсар" тодотголтойгоор ирдэг. Платон ч билүү Аристотелийн өгүүлсэнчлэн хулгай хийх боломжийг олгосон хүн хулгай хийх үйлдэлд оролцсоноос ялгаагүй гэдэг шиг шалгалтаа зохистой авч чадахгүй байгаа багш нар, ухамсар дорой оюутнууд хоёулаа энэ үр ашиггүй тэнцвэр тогтоход нөлөөлж байна.

Бид муу үнэлгээ авч болно оо. Шалгалтаа шударгаар өгч муу үнэлгээ авсан бол бид сайжруулах гэж эрмэлздэг. Учир нь тэр бол бидний байгаа байдал. Өнөөдөр 60% авсан ч, маргааш 65%, 70% авна гэсэн чин хүсэл байдаггүй гэж үү? 100% авсан бол түүндээ урамшиж улам их тэр хичээлээ махран хийдэггүй гэж үү? Ангиараа шалгалтанд унахаасаа ч айх хэрэггүй. Зарим нэг хичээл оромддог багш нарын хичээлд суухаас ч дургүй хүрэм байдаг. Тэр хичээлүүд дээр ангиараа муу үнэлгээ авсан тохиолдол нь чухам оюутны хичээл зүтгэлээс болсон уу эсвэл багшийн чадваргүй сул дорой байдлаас болсон уу гэдгийг судлахад бодит шалгалт, бодит үнэлгээ хэрэгтэй. No more Loose-loose equilibrium!

Монголын их, дээд сургуульд оюуны өмчийг хэрхэн зохисгүйгээр (plagiarism) ашигладаг тухай дараа дэлгэрүүлж авч үзье.

Төгс төгөлдөрийн тухай товчхон бодрол

Төгс төгөлдөр хорвоо ертөнц, эд зүйлсийн тухай бид энгийн оюун ухаандаа төсөөлөх аргагүй юм. Чухам төгс гэгээрсэн Будда, бурханы хүү хэмээгдэх Есүс Христ нарт л хорвоо ертөнцийн, эс бөгөөс оюун санааны төгс төгөлдөрт хүрэх хувь зохиол олдсон юм болов уу. Харин энгийн сэтгэлгээт хүмүүс бид ертөнцийн төгс төгөлдөр гэж чухам юу болох тухай тодорхой өгүүлэн хэлж чадашгүй билээ. Нэн ялангуяа өнөөгийн homo sapiens sapiens-уудын шинжлэх ухааны ололт дэвшилт нь ямар нэг төгс төгөлдөрт хүргэчих боловсронгуй арга зам биш. Ньютоны 3-н хуулийг Эйнштэйн бөөмийн орчимд няцаасан шиг харьцангуй онолыг ч ирээдүйд хэн нэгэн, эсхүл ямар нэгэн шинжлэх ухааны институт алдаатай гэж нотлохыг үгүйсгэмгүй. Ер нь техник, технологи, шинжлэх ухаан сайжран дэвшиж байгаа ч төгс төгөлдөрт хүртлээ тийм ч дээр гарчихаагүй л байна. Гэхдээ хамгийн энгийн байдлаар төгс төгөлдөр зүйлсийг ойлгох гэж оролдоё.

Өнөөгийн homo sapiens sapiens-үүд төгс төгөлдөрлүү тэмүүлж байна. Урьд нь ер бусынд тооцогддог байсан үзэгдлүүд одоо энгийн мэт болжээ. Индианчууд бууг хараад аянга гаргадаг таяг гэж андуурч байсныг, эсвэл Монгол оронд анх орж ирсэн онгоцыг эгэл хүмүүс үлгэрт гардаг хангарьд хэмээн сүрдэж байсныг бид мэднэ. Анагаах ухаан, мэдээлийн технологи асар хурдацтайгаар ахин дэвшиж байна. Математикт энгийн тооцогдох хязгаарны томъёонд тоо бус өөр зүйлийг орлуулъя.

x->a үед lim(x)=a томъёотой адилаар [амьдрал]-> [төгс төгөлдөр] үед lim[aмьдрал]=[төгс төгөлдөр]

Амьдрал төгс төгөлдөрлүү тэмүүлдэг тийм нэг тогтолцоо бөгөөд энэ тогтолцоо өөрөө төгс төгөлдөр юм. Одоо бидэнд ганцхан асуулт үлдлээ. Хэрвээ х=а буюу амьдрал төгс төгөлдөрт хүрэх үед юу болох вэ? Үхлийн дараа юу болох тухай энэ хорвоо дээр хэн ч бидэнд мэдрүүлж чадахгүйн адил төгс төгөлдөрт хүрсний дараа чухам юу болох тухай хэн ч бидэнд ойлгуулж чадахгүй биз. Санаа зоволтгүй та төгс төгөлдөрт хүрэхгүй, хүрсэн ч тэр тийм ч гайхалтай зүйл биш байх болно. Учир нь гэгээрсэн нэгэнд онцгой зүйл байна гэж үү? Эсвэл?...

Fu-rin-ka-zan

Дээд баннертаа ФҮ-РИН-КА-ЗАН бичсэнийг анзаарсан хүмүүст хальт тайлбарламаар санагдлаа. Японоор салхи-ой-гал-уул гэдэг дөрвөн ханзны күн (гадаад) дуудлага. Эдгээр дөрвөн ханз нь Японы Сэнгокү эриний[1] агуу жанждын нэг Такэда Шингэний[2] туган дээр байрласан байдаг. Агуулга нь Хөдлөх цаг салхи мэт хөнгөн, зогсох цагт ой мэт нам гүм, довтлох цагт гал мэт бадрангуй, хориглох үед уул мэт бат гэх Сүн Цүгийн Дайтах урлагаас[3] авсан үг юм билээ.

Залуу хүний эрч хүчийг, ёс суртахуун, хүндэтгэлтэй хослуулвал дээрх үгийн утгыг харж болох юм шиг санагдсан.
_________________________________
[1] Сэнгокү эрин гэдэг нь байлдаант улсын үе гэсэн утгатай бөгөөд 15-р зууны дундаас 17-р зууны эхэн үе хүртэлх Японы феодал ноёдын хооронд үүссэн хямралт үеийг хэлдэг. Цааш дэлгэрүүлж http://en.wikipedia.org/wiki/Sengoku_Jidai хуудаснаас харж болно.
[2] Такэда Шингэн 1521-1573, Кай мужын бар хочтой нэгэн бөгөөд морин цэргийг чадварлаг ашигладаг нэгэн байв.
[3] Sun Tzu "Art of War" гэж ном байдаг. Монгол хэлнээ дээр бичсэнээр орчуулагдан гарсан.

I have a dream

1963 оны энэ өдөр буюу 8-р сарын 28-нд Мартин Лютер Кин "I have a dream" гэдэг алдартай илтгэлээ уншжээ. Үүнээс хойш даруй 45-н жил өнгөрчээ. Түүний хөдөлмөр талаар өнгөрсөнгүй. Тод жишээ нь Баррак Обама АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөж байна.

"Let freedom ring. And when this happens, and when we allow freedom ring—when we let it ring from every village and every hamlet, from every state and every city, we will be able to speed up that day when all of God's children—black men and white men, Jews and Gentiles, Protestants and Catholics—will be able to join hands and sing in the words of the old Negro spiritual: "Free at last! Free at last! Thank God Almighty, we are free at last!"[1]

Үүнтэй адилаар баян эсвэл ядуу, Христ эсвэл Буддист, МАХН эсвэл АН аль нь боловч гэм буруутай ахул хуулийн өмнө эрх тэгш хариуцлагаа хүлээх шударга нийгэмтэй болно гэж Би мөрөөдөж байна.

____________________________________________
[1] http://en.wikipedia.org/wiki/I_Have_a_Dream

Бодууштай явдал

Хэд хоногийн өмнө СЭЗДС дээр найз нартайгаа уулзлаа. Уулзаагүй удсан болоод ч тэр үү манайхан хэдэн beer аваад Оюутны Хотхоны ойр нэг газар олж суугаад элдвийг хөөрөлдөв. Удаж төдөлгүй хаанаас ч юм хоёр эргүүл гарч ирээд л их л ширүүн царай гарган мань хэдийг жагсаав аа. Та нар хэдтэй вэ?, аль сургууль хаана харъяалагддаг гээд л. Тэгээд баахан загнуулж, эцэст нь хууль дүрмээ мэдээгүй залуу хүмүүсийг нэг удаад нь харж үзээч гэж гуйсны үр дүнд анхааруулга өгөөд ашгүй явцгаав. Бид ч тэрүүхэндээ хурдхан beer-ээ дуусгачихаад төлөв томоотой хүмүүс болцгоолоо. Гэртээ ирээд шаралхаад хууль тогтоомжийг нь уншив. Ээ чааваас аль хэдийн хуулийн 2 заалт зөрччихжээ. Үүнд:

2% дээш этилийн спирт агуулсныг согтууруулах ундаа гэдэг юм байна[1]. За тэгээд пиво бол 5% энээ тэрээ болчихоор согтууруулах ундаа болох нь тодорхой

1-рт: 21 нас хүрээгүй хүн согтууруулах ундаа хэрэглэж болохгүй[2] (уг нь 18 гэж боддог байсан юм, харин 2003 онд өөрчлөлт орчихож л дээ)

2-рт: Гудамж, талбай цэцэрлэгт согтууруулах ундаа хэрэглэхийг хориглоно[3].

Хууль зөрчсөн иргэнд 10-15 мянган төгрөгний торгууль ноогдуулдаг юм байна[4].

Зиак ингээд бодохоор бид бол хуулиа зөрчсөн нь үнэн, тийм учраас өөрсдийгөө зөвтгөх ямар ч үндэслэл алга. Харин нэг зүйл нь дээрх хууль хэр үнэмшилтэй биелдэг эсэхийг та бүхэн бодно биз. 10-н жилийн хонхны баяр, төрсөн өдөр ядаж beer-гүйгээр (цаашлаад цагааныг нь бичихээ больё) өнгөрч байсан удаа бий юү? 18 ч хүрээгүй байж уугаад явж байгаа өсвөр үеийнхэн маань хэд билээ? Хуулиа дагаж мундаг иргэн болох юм бол 2009 оны 12-р сарын 20 хүртэл NO ALCOHOL. Ер нь хууль ёсоо даганаа гэж!

Нэг бол бодит байдалд нийцсэн хууль гарга, эсвэл энэ хуулиа чангатгаж шинэ бодит байдлыг бий болго!

____________________________________________________________
[1]АРХИДАН СОГТУУРАХТАЙ ТЭМЦЭХ ТУХАЙ ХУУЛЬ, 3-р зүйл
[2]Мөн хуулийн 7-р зүйл 3.2
[3]Мөн хуулийн 7-р зүйл 1.6
[4]Мөн хуулийн 16-р зүйл 1.9

Их уур амьсгал

8-р сарын 24-нд өдөржингөө хотын төв гудамжаар алхсан. Ажиглаж, инээмсэглэж, баярлаж бас бодлогширч явав. Өмнө нь өгүүлсэнчлэн баяр наадам болоход замын хөдөлгөөний дүрэм үйлчлэхгүй гэсэн ойлголт баймааргүй л юм. Гудамжаар явах зуураа энэ сайхан баярын өдөр үхчихвий дээ гэсэн айдас хүйдсээр дүүрэн байснаа нуух юун. Баярлаж бололгүй яахав. Гэхдээ баяр хөөрт ч гэсэн хязгаар байх учиртай бус уу? Аливаа зүйл зохист хэмжээнээс хэтрэх үедээ тааламжгүй болдог. Сайхан үнэр хэт хурц байваас толгой өвтгөдөг бус уу?

8-р сарын 25-нд төрийн томчууд нь тамирчидаа хүлээж авав. Хаа очиж эрүүл ухаантай хүлээж авсан нь яамай даа. Найм хоногийн өмнө согтуу хөлчүү иргэдийнхээ өмнө гарч ирж доромжилсон хүмүүс! Баяр наадам, шагнах болохоор баатар мэт ордноосоо гараад ирдэг, бухимдсан иргэд гомдлоо өргөн барихад буу шийдмээр хариу барьдаг бусармаг хүмүүс!

Ард иргэдээ мартсан гэж бодож суугаа байх л даа. Гэхдээ золгүйгээр амиа алдсан 5 хүнээ бид мартахгүй! Хэлмэгдэж хоригдож буй олон нөхдөө ч умартахгүй. Өнөөдрийн баяр наадамд догдолж өнийн явдалд сэрэмж алдаж бүр болохгүй. Ард түмний сонголт гэж агуу их луйвар хийснийг нь бүгд мэдэж байгаа!

Их уур амьсгал бүрдэж байна... Шатахууны үнэ өслөө. Оюутны сургалтын төлбөр өслөө. Үнэ өслөө. Нөгөө талхны үнэ барьдаг ерөнхий сайд харин тоосон шинжгүй УРА хашгирна. Их хурал нь хуралдсангүй ээ! Хуулиараа бол аль хэдийн тарсан байх ёстой. Харин манайд бол хууль биш лууль байгаа юм чинь тарахгүй тэгэсхээд байж байх болтой. Одоо нэг л юм болох гээд байх шигээ залуусаа!

Хүннү-Монгол-Түрэг?

Өнгөрсөн онд Түркэд аялж байхад Хүннүг чухам ямар үндэстэн байсан тухай их маргаан гарч байсан. Энэ тухай яг таг дэлгэрэнгүй судалгааг уншиж үзээгүй учир Хүннүг Монголчуудын өвөг дээдэс байсан гэсэн нотолгоог огт өгч чадахгүйдээ гутарсан. Ингээд энэ тухай хэсэг уншсанаасаа зарим нэг санааг дэвшүүлье. Олон эрдэмтэд Түрэг гаралтай байсан гэж үздэг юм билээ. Гэхдээ бид ч гэсэн өөрсдийн хувилбарыг дэвшүүлж, судлах хэрэгтэй.

Одоогийн Түрк, эртний Түрэг хоёрт нэг нийтлэг зүйл байдаг нь хэл яриа юм л даа. Эртний Түрэг хэл нь мэдээж орчин цагийн Түрк хэлнээс нэлээд өөрчлөгдсөн л дөө, гэхдээ суурь үгнийн сангийн голлох хэсэг нь эртний Түрэг хэлний гаралтай, дараа нь Араби, Византи-эртний Грек гэх мэт хэлний үгс орж ирсэн байдаг.

Нэг жишээ авъя

Хөвсгөл гэдэг үг нь Түрэг гаралтай юм билээ.

Хөвсгөл = Hüh-su-göl

Hüh гэдэг нь эртний түрэг хэл, орчин цагийн Монгол хэлэнд Хөх буюу цэнхэр гэсэн утгыг агуулна. Орчин цагийн Түрк хэлэнд Гөк (Gök) гэж үг нь цэнхэр гэсэн утгыг агуулдаг ч дангаараа ашиглагддаггүй. Харин тэнгэр гэдэг үгийг Gökyuzu гэдэг. Yuz гэдэг нь гадарга, царай гэсэн утгатай үг. Тэгэхээр тэнгэр гэдийг хөх гадарга гэж махчилан хөрвүүлж болох талтай. Түүнчлэн Gökhan гэж нэр Түркэд байдаг.

Su гэдэг нь эртний түрэг, эртний монгол хэлэнд (у-су), орчин цагийн Түрк хэлэнд гурвууланд нь ус гэсэн утгыг илэрхийлнэ

Göl гэдэг нь орчин цагийн Түрк хэлэнд нуур гэсэн утгатай.

Нэгтгэвэл Хөвсгөл гэдэг нь Хөх уст нуур гэх утга санааг гаргана. Үнэндээ ч Хөвсгөл нуур хөхрөн харагдах цэнгэг уст нуур билээ.

Цаашлаад Увс гэдэг нь Ub-su бөгөөд ub гэдэг нь эртний түрэг хэлэнд гашуун шорвог гэсэн утга илэрхийлэх ба нийлээд гашуун-ус гэх утгыг гаргана. Үнэхээр Увс нуур бол гашуун устай нуур юм.

Үндэстнийг этнологийн хувьд хөөн тогтоох нь хүндрэлтэй асуудал юм. Жишээ нь эртний Монгол аймгуудаас хэд нь өнөөдөр Монгол гэдэг нэрийг эзэмшиж байна вэ? Голлон халхууд, гэтэл Халхууд Их Монгол улсын цөмийг бүрдүүлж байсан аймаг мөн үү гэвэл бас тийм биш. Харин хэл соёлоор хуваан авч үзэх нь харьцангуй хялбар авч төдийлөн оновчтой байх албагүй.

Дээр бичсэнээс үзвэл Монголчуудын газар усны нэр ихэни нь Эртний Түрэг үгс байна. Нууц товчоонд өгүүлснээр манай өвөг дээдэс тэнгис далайг гатлан ирж Бурхан Халдун уулнаа нутагласан гэж байдаг[1]. Тэгвэл тэр тэнгис далайн цаана ямар газар нутаг байсан бэ? Магадгүй эндээс нөгөө алдартай Эргүнэ-Күний домогтой холбогдож болох юм. Цааш нь он дарааллыг хойш хөөе. Эргүнэ Күний домог ёсоор бол Монгол аймгууд Түрэг аймагтай сүрхий их зөрчилдөж, тэр нь дайн тулаанаар төгсжээ. Бусад аймгууд нь Монгол аймгаа хядахад цөөхөн хэдхэн хүн үлдсэн (2 овог) гэж үздэг. Тэр 2 өрх айл (овог) дайснаас айн тийшээ нэвтрэн очиход бартаатай ганц нарийн зөргөөс өөр хаашаа ч орох замгүй уул хад, их ой л хүрээлсэн хэцүү нутагт очжээ. Тэр хоёр овгийн нэр нь Нукуз, Хиан байсан бөгөөд олон жил эл нутагтаа суун өсөн үржжээ. Чингээд олон овог аймаг салбарлан гарсан бөгөөд тэнгэрийн ивээлээр дөрвөн зуун жил өнгөрөхөд Монголчууд тэр нутагтаа багтахаа байгаад гарах арга хайв. Бүгд цуглаж ойд их түлээ бэлдэж, тулам тулмаар нүүрс бэлтгэж, далан морь шар нядалж, ширийг нь бүхэл өвчин, хөөрөг хийж, уулын бэлийг хайлтал хөөрөгдсөн ажээ. Ийн тэр нутгаасаа гарцгаас гарч уудам том газар нүүдэллэн амьдарчээ. Хианаас удамт гол салбар аймаг үүссэн гэх ба Нукузаас нь Урианхай аймаг үүсэн гэж үздэг[2].

Одоо он дарааллаар нь эдгээр бүх явдлыг шинжилье. Түрэг угсаатнууд 552 онд Буман (Түмэн) хааны удирдлага дор Нирунчуудыг бут цохиж хүчирхжэн гарч ирсэн. Энэ нь бараг дээрх Түрэг Монгол нарын дайн тулааныг харуулсан буйзаа. (Үргэлжлэл 9-р сарын 15-нд гарна)
_______________________________________________________________
[1]-МНТ 1-р зүйл
[2]-Рашид Ад-Дин Суудрын чуулган, Г.Сүхбаатар, Монголын түүхийн дээж бичиг 1-ээс товчлон оруулав.

Баяр хөөрийг улс төржүүлчихье...

Монгол хүн Олимпийн наадмаас алтан медаль хүртсэн сайхан үйл хэрэг тохиолоо. Тэнтэр тунтар явж буй манай үндэстний хүн бүрт урагшаа урам зоригтой алхах эрч хүчийг өгч чадсан. Нэг хүний гаргасан амжилт нийт үндэстнийг ийн хөдөлгөж чадаж байгаа нь гайхамшигтай. Дөчин дөрвөн жилийн турш манай үндэстэн эл алтан медалийг хүлээж суулаа. Эцэст нь Олимпийн тэнгэрт Монгол улсын төрийн дуулал эгшиглэлээ... (төрийн дууллын үгийг солисноос болсон уу, эсвэл сэтгэл ихэд хөдөлсөн үү манай залуу дуулж чадахгүй байх шиг байнлээ)

1. Олимпиос алтан медаль авсан тэр орой олон зуун иргэдийн сэтгэл хөдөлж Сүхбаатарын талбайруу өөрсдийн хүсэл зориг, баяр баясгалантайгаар очсон. Төрийн 3-н дээд албан тушаалтан, АН-ын дарга гээд Улс төрийн акулууд очицгоосон байв.Тэд замын хөдөлгөөнд саад болж, зарим нэг нь архидацгааж байсан. Би хувьдаа гэрлүүгээ явж байгаад согтуу залуучуудад золтой балбуулчихаагүй. Эндээс эхлэн бодъё. Иргэд баяр хөөрт автсан, уйт гунигт баригдсан, уур хилэн нь дүрэлзсэн аль нь боловч хууль ёс үйлчлэх ёстой. Зүй нь 8-р сарын 14-нд цугларсан тэдгээр хүмүүс жагсаал цуглаанаа хийхийн тулд Сүхбаатар дүүргийн засаг даргын тамгын газраас зөвшөөрөл авах ёстой байлаа. (тийм л мундаг хуулиа сахидаг байсан бол) Тиймээс талбай цугласан болгон нь хууль бус үйлдэл хийчихжээ. Ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд, УИХ гишүүн ер нь хэнбуйгай нь ч хуулийн өмнө эрх тэгш оршин байх учиртай.

Харин одоо 7-р сарын 1-ийг дурсан саная. УИХ-ын сонгуулийн үр дүнд бухимдсан хүмүүс мөн л хэний ч шахалт дарамтгүйгээр талбай дээр цуглацгаасан. Харин дээр дурьдсан жагсаалаас ялгаатай нь иргэд шударга ёс, эрх чөлөөгөө алдаж байгаад харамсаж, уурлан бухимдсан байсан юм. Цар хүрээний хувьд эсэргүүцлийн жагсаал баярын жагсаалаас бага байсан. Төрийн тэргүүд баяр баясгалангаа хуваалцахаар 8-р сарын 14-нд ирсэн шиг эрх чөлөө шударга ёсны төлөө манлайлан тэмцэгчид мөн л эсэргүүцлээ илэрхийлэхээр 7-р сарын 1-нд ирцгээсэн. Энд тэгээд ялгаа байсан юм гэж үү? Магадгүй МАХН-ын байрыг шатаасан зэрэг хүчирхийллийн тухай ярьж болох л доо. (өөр нэг жагсаалын тухай хожим дурьдана) Гэхдээ хэн хүчирхийлэлийг эхлүүлсэн, хэн энэ бүх дургүйцэл бухимдлын эзэн бэ? Хэн иргэдийн өөдөөс буудах тушаалыг өгсөн бэ? Хэн хамраа сөхөж жагсагчидтай уулзалгүй намын байр нь шатсаар байтал үл тоомсорлож хээв нэг сууж байсан бэ? Хэн хүмүүс үймж байхад онц байдлаа зарлахгүй үзэгч болон сууж байсан бэ? Хэн хэвлэл мэдээллийг хаав? Хэн хүмүүсийн тархийг угаав? Улсын хууль цааз баяр наадамд бол үйлчилдэггүй, харин эсэргүүцэл дургүйцлийг илэрхийлэхэд үйлчилдэг юм бол энэ бол хууль биш болчихжээ. Эрх баригчдад үл үйлчилж, харин тэмцэгчдэд үйлчилдэг юм бол хууль биш лууль. Ийм хогийн хуультай байж ичих ч үгүй төрийн тэргүүн нь бүх зүйл хуулийн дагуу явагдах ёстой гээд суудаг болжээ.

2. Чимээгүй жагсаал гээд нэг болсон, зарим нь сонсоогүй байх, тэртээ тэргүй чимээгүй ч байсан, чимээгүй ч баривчилсан. Ердөө л сулла, улс төрийн дарангуйлалын эсрэг гэх мэт лоозон бариад сууж байсан. Тэдэнд өнөө Сүхбаатар дүүргийн атманууд жагсаж суух зөвшөөрөл өгөөгүй. (юү вэ? үндсэн хуулиар бол үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлмээр) Ингээд тэр нэг хууль (лууль)-ийг нь дагалгүй үргэлжлүүлэн суулт хийсэн хөгшин залуу гэлтгүй баривчилж хорисон. Тэрэн дунд нь 70 гарсан эмээ хүртэл сууж байсан шүү дээ! Нөхрөө улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэнд алдсан тэр эмээ одоо хүүгээ ч алдах аюулд ороод байгаа юм. Нөгөө цусгүй ардчилал байгуулсан гээд байдаг Монголд чинь ердөө үзэл бодлоо илэрхийлэхэд зөвшөрөөл авна гэж! Тэгвэл эрхэм ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд нар 8-р сарын 14-нд баривчлагдах ёстой байлаа. Даан ч ЛУУЛЬ юм даа! Хуулийн сургуульд сураад хуулиар мэрэгшээд ер нь хэрэг байна уу. Хууль ярингуут лууль болгочих юм чинь, чөтгөр аваг!

3. Сүхбаатарын талбайд 14-ний орой цугларсан төрийн томчууд арван жилийн хонхны баяраа тэмдэглэж буй хүүхдүүд шиг авирлах юм. Үнэндээ хэрэлдэж, хуйвалдахаас өөр ажилгүй хүмүүс тэр орой л эх орны баатрууд шиг индэр дээр алцаганаж байлаа. Тэгээд дээрээс нь төрийн албаныхан согтуу! Ер нь Олимпиос алтан медаль авахад тэд юугаараа гийгүүлчихсэн юм бол. Энд хэлье, Түвшинбаяр алтан медаль авахд төрийн оролцоо 5% байсан бол их юм. Хэдэн төгрөг өгсөн л биз. Тэр нь ямар Баярынх юм уу? эсвэл Энхбаярынх юм уу? Яг үнэндээ мань хэдийн татварын хэдэн бор юм л явж байгаа. Төр өгч байна гэдэг нь төрийн албаныхан бус ард түмэн иргэд нь өгч байна гэсэн үг. Тэрнээс биш тэр төрийн тэргүүд бол харин өгсөн мөнгөний дундаас идсэн байхад цочирдохооргүй л хүмүүс шүү! Жинхэнэ гавъяатай хүмүүс нь төрийн тэргүүд бус Олимпийн хорооны ерөнхийлөгч, Монголын үе үеийн Жүдочид, Жүдогийн холбооны ерөнхийлөгөгч зэрэг хүмүүс тэрхүү гавъяаны индэр дээр харагдсангүй, ээ чааваас! Одоо нөгөө улс төрчид чинь бүгд л нөгөө Түвшинбаяар хайр зарлацгаасан хүмүүс болно. Би ч тэгсэн, тэр ч ингэсэн гээд л

4. Маш олон зүйлийг эл залуухан хүнд амлалаа. Манай үеийнхнээс 4-н насаар л ах хүн юм билээ. Нэг найзын маань Блог дээр бичсэн шиг, цол хэргэмд асар өндөр хариуцлага ноогддог. Хөдөлмөрийн баатар, гавъяат тамирчин, Олимпийн аварга гээд л энэ их хүнд цол хэргэмийг дааж чадах сэтгэлийн тэнхээ чухал. Дээрээс нь машин, байр.... Уулын оргилд гарах хэцүү, гэвч оргилоо барьж үлдэх нь бүр хэцүү. Уулын оргилд үнэхээр ширүүн салхитай нь жам.

Монголын бүх иргэдэд энэ хүнд бэрх цагт урам зориг, итгэл бишрэл өгсөн энэ залуу хүнийг Мөнх тэнгэр ивээж, цагаан хэл амнаас хамгаалж, саруул ухаан, уужим сэтгэлээр тэтгэх болтугай. Дэлхийн өнцөг буланд буй Монголын бүх иргэд энэхүү урам зоригийг зүрх сэтгэлийн гүндээ бат хадгалж өөрийн үйл хэрэгт хичээнгүйлэн зүтгэцгээе!!!

Анхны нооргийг 8-р сарын 14-нд бичсэнийг 8-р сарын 17 засварлан сийрүүлэв.

Халуу шатсан зун дууслаа....

Өчигдөр Гэнка маань явчихлаа. Хмм, одоо Санхүүд ороход хамт сурахгүй гэж бодохоор нэг л төсөөлөгдөхгүй нь. Гэхдээ илүү хөгжилтэй газар, улам ихийг сурах гэж байгаа болохоор муу зүйл огт биш. Харин ч сайн.

Харин сарын өмнө Мөнхсүх явсан. Хоёр долоо хоногийн дараа Цогтоо явна. Сарын дараа Энка явчихна. Би эндээ үлдэнэ. Уг нь Батбаатарын "Суусан цэцэнээс явсан тэнэг нь дээр" хэлсэнчлэн хол газар биеэ дааж амьдармаар. Монголд бол сайхан байна л даа. Эцэг, эхийн хайр халамжин дор бөөцийлөгдөөд, 10 цагаас хойш оройтвол цагдуулна. Хоолоо идсэн үү, хэзээ ирэх вэ гэдэг асуултанд ёс юм шиг хариулна. Хэдхэн алхаад л сургууль, хэд алхаад гэр. Мөнгө төгрөг ч зарлагадаад байх юмгүй. Үзэж буй хичээл Монгол хэл дээр учраас ойлгохын тулд толгойгоо гашилтал бодож бясалгах зүйл харьцангуй бага. Тэгээд ч манайд ямар эсээ, цаас бичүүлээд байх биш үнэхээр сэтгэлгээ хөгжихийн аргагүй юм. Ингээд л гомдоллоод, элдвийг тоочоод байвал дуусашгүй. Амьдралийн дундуур урссаар. Замаас замд олон арван цэцэг налайвч алийг нь авахаа үл мэдэн алхалсаар адаг сүүлд нь цэцэггүй хоцрох нэгэн мэт хорвоогийн бор наран дор өдөр хоног хөвөрнө.

Зуны сарууд нэг л залхуутай. Хичээл хийсэн хийгээгүйн голоор, ном уншсан уншаагүйн дундуур, мэдсэн ч юм шиг, мэдээгүй ч юм шиг Хүрлээгийн эргэлзээ шиг, говийн зэрэглээ шиг бүрэлзсээр өнгөрчихлөө. "Байз, хүлээгээч!" гэж орь дуу тавимаар цаг хугацаа хурдан өнгөрөв. Гэхдээ одоо нойрноосоо сэрэх цаг болчихжээ. Зуны халуунд мансуурч, дуниартаж суух цаг нэгэнт дуусч, хойд зүгийн сэрүүн салхи эрч хүчийг дагуулсаар исгэрнэ. Амралт дууслаа!

Жосёоны Их Сэжон

Өмнөтгөл

Солонгосын түүхийг зарим хүмүүс бага хэмээн басамжлах нь бий. Түүхэндээ ганц ч удаа гадагш аян дайн хийгээгүй эсхүл, хойгоосоо хэтрээгүй Хятад Японд рекетлүүлж байсан үндэстэнд ямар юмных нь агуу их түүх байх юм гэж асуудаг. Гэхдээ эл улсад авъяастан төрж, бичиг судар үйлдэж, төр улс байгуулагдаж явсныг санууштай. Цаашлаад дэлхийн хамгийн анхны хуягт онгоцыг бүтээж байсан нь түүхэнд тодоор тэмдэглэгдэн үлджээ. Сэжон ван бол эл үндэстний хамгийн агуу хүмүүсийн нэг бөгөөд түүний тухай мэдэх нь Солонгос хүнд өндөр сэтгэгдэл төрүүлэх нь лавтай. Даяаршсан энэ нийгэмд бид чухам ямар хүнтэй хамтран ажиллахаа сонгож чадах бил үү?

Энэхүү орчуулгын Англи хувилбар http://en.wikipedia.org/wiki/Sejong веб хуудсанд бий.

Орчуулгын алдаа мадаг байвал сэтгэгдэл хэсэгт үлдээвэл талархана.

Орчуулагч 2008 оны 08-сарын 01


Их Сэжон (1397 05 06 – 1450 05 18, зас . 1418 - 1450) Солонгосын Жосёон династын 4-р ван бөгөөд Ханз үсгээр боловсорсон сайд ноёдын ширүүн эсэргүүцлийг үл тоон Солонгосын хангүл цагаан толгойг бий болгосноороо үүрд дурсагддаг нэгэн билээ. Солонгосын удирдагч нар дотор “Их” хэмээх хүндэтгэлийг хоёрхон хүн хүртсэний нэг нь Сэжон нөгөө нь Когүрё улсын Их Гвангаето ван юм.

Бага залуу нас

Сэжон нь Тэжон вангийн 3-р хүү бөгөөд 12 насандаа ханхүү Чүнёон (충녕대군; 忠寧大君) хэмээн өргөмжлөгдөж Сим Оны (심온; 沈溫) охин Чёонсонтой (청송; 靑松) гэрлэжээ. Эхнэр Чёонсон нь Сим ахайтан (심씨; 沈氏) гэгддэг байсан ба хожим нь Сохеон гүнж (소헌왕후; 昭憲王后) болжээ. Залуу хунтайж төрөл бүрийн эрдэмд тэгш боловсорч хоёр ахаасаа илүүтэйгээр Тэжон вангийн хайр ивээлийг хүртдэг байв.
Сэжоны вангийн ширээнд заларсан бусад вангуудаас эрс ялгаатай байдаг. Ахмад ханхүү Янёон (양녕대군) нь өөрийгөө ван болох авъяас чадваргүй гэж үзэж, Сэжоныг л ван болох тавилантай гэж боддог байлаа. Хоёр дахь ханхүү Хёорён (효령대군) ч түүнтэй адилаар Сэжоныг ван болгох нь тэдний үүрэг хэмээн үзэж байв. Тиймээс хоёр ах нь ордон дотор зориуд бүдүүлэг зан авир гаргаж удалгүй Сөүлээс хөөгдсөнөөр Сэжон вангийн ширээг залгамжлах боломжийг нээж өгдөг. Янёон ханхүү хэрэн тэнэгч нэгэн болж ууланд үлдсэн насаа өнгөрөөсөн бол хоёрдахь ханхүү Хёорён нь Буддийн сүмд очиж лам болсон гэдэг.
Тэжон ван 1418 оны 6-р сард вангийн ширээнээс бууснаас хоёр сарын дараа буюу 8-р сард Сэжон вангийн ширээг залгамжлан авлаа. Гэсэн ч түүний эцэг Тэжон ордонд эрх мэдэл нөлөө бүхий нэгэн байсан бөгөөд нэн ялангуяа 1422 онд насан эцэслэх хүртлээ цэргийн үйл хэргийг хариуцаж байжээ.

Солонгосын цэргийг хүчирхжүүлсэн нь

Сэжон ван нь чадварлаг цэргийн удирдагч байв. Сэжон 1419 оны 5-р сард эцэг Тэжоны зөвлөгөө удирдлага дор Гихаегийн дорнын аяныг эхлүүлсэн нь Цүшимагаас халдаж буй Японы далайн дээрэмчдийг дарж устах зорилготой байв. Энэхүү аян дайны үед Солонгосчууд 180 цэргээ алдсан ч Японы 110 цэргийг олзолж, 700 орчмыг устгасны сацуу Хятадын 140 орчим олзлогдсон иргэдийг чөлөөлжээ. Эцэст нь 1419 оны 9-р сард Цүшимагийн даймё Садамори Жосёонд бууж өглөө.
Үр дүнд нь Цүшимагийн даймё Жосёон алба барихаар болж үүний хариуд Жосёоны ордноос Со овогт Солонгос Японы худалдааны давуу эрхийг олгох Гихаеийн хэлэлцээрийг 1443 байгуулав.
Хойд хил дээр Сэжон хаан дөрвөн бэхлэлт цайз, зургаан харуулын ангийг (사군육진; 四郡六鎭)бий болгосон нь Манжуурт дахь Хятадууд болон нүүдэлчин Манж угсаатнаас хамгаалах зорилготой байв. Түүнчлэн Сэжон ван улс орны аюулгүй байдлын төлөө цэргийн хэд хэдэн дүрэм журмыг боловсруулсан юм. Цэргийн урлагийг улам бүр хөгжүүлж нэн ялангуяа их бууг нэврүүлж, галт сум, дарьт зэвсгийг туршиж байв.
Сэжон ван 1433 онд чадварлаг жанжин Ким Жүн Сеог хойд зүгт Манж нарыг дарахаар илгээв. Ким жанжин аян дайнаараа хэд хэдэн цайзыг эзлэн хойд зүгт давшиж одоогийн хойд Солонгос Хятадын хил хүртэлх алдсан газар нутгаа буцаан авчээ.

Шинжлэх ухаан технологи

Сэжон ван төр барих үедээ маш олон шинжлэх ухааны дэвшилтэд технологийг бодож олсон гэгддэг. Гэсэн хэдий ч түүхч Юүн Сик Ким, Сэжоны шинжлэх ухааны талаар гүн мэдлэгтэй байсан тухай одоогоор багахан зүйл мэдэгдэж байгааг дурьдаад, цаашид судлах шаардлагатай гэж үзжээ.
Сэжон ван тариачдад туслахыг хүсэмжилж тэдэнд зориулан гарын авлага зохиох зарлиг буулгасны дагуу эрдэмтэд Солонгосын янз бүрийн уур амьсгалтай газар бүрээс тариалангийн арга ухааныг цуглуулан эмхтгэснийг Нонса чиксол гэж нэрлэдэг. Солонгосын хөдөө аж ахуйг тасралтгүй, өргөн цар хүрээтэй ашиглахын тулд эдгээр арга ухааныг ашиглах шаардлагатай байсан юм.
Сэжоны төр барих үед ордны хамгаалагч байсан Жан Ёон Сил ( 장영실 ; 蔣英實) нэр хүндтэй нээлтийг хийжээ. Хэдий нийгмийн доод давхаргаас гаралтай ч залуу хүний хувьд Жан нь байгалиас заяагдмал бүтээлч авъяастай нэгэн байв. Сэжон ван түүний авъяас чадварыг үнэлж Жанийг Сөүлд дуудаж төрийн албанд томилж, зохион бүтээх эрх мэдлийг олгосон байна. Энэ явлдыг сайд түшмэд нар доод ангийн хүн язгууртан нартай ижил зэрэг дэвд хүрэх учиргүй хэмээн эсэргүүцэж байлаа. Хэдий тийм ч Сэжон Жаны чадварыг өндрөөр үнэлж, түүний хийх гэж буй төслийг дэмжиж байсан юм. Жан усан цаг, одон орны бөмбөрцөг, нарны цаг зэргийг бүтээсний дотор хамгийн алдартайг нь 1442 онд бүтээсэн нь дэлхийн хамгийн анхны пливометр байсан юм.
Сэжон Хятадын нийслэл хотын өргөрөг дээр суурилсан Солонгосын хуанлийг шинэчлэхийг эрмэлзэж улмаар Солонгосын түүхэнд анх удаа Солонгосын нийслэл Сөүлийн өргөрөгийг гол байрлалаа болгосон хуанлийг астрономчидоороо бүтээлгэсэн юм. Энэ шинэ тогтолцоог ашиглан Солонгосын астраномичид сар, нарны хиртэлтийг урьдчилан тооцох боломжтой болжээ.
Анагаах ухааны салбарын хувьд Сэжоныг төр барих үед Хяаняк чипсонбан болон Уибан юүчвиг бүтэээсэн нь түүхч Юүн Сик Ким “Солонгосчуудын Хятадаас ялгарах өөрсдийн анагаах ухааны тогтолцоог үүсгэх чухал хичээл зүтгэл” гэж тодорхойлжээ.

Уран зохиол

Сэжон ван уран зохиолыг хөхиүлэн дэмжиж, өндөр хэргэмтэй сайд нар, эрдэмтэн мэргэдийг ордонд ирэж суралцахыг дэмжиж байв. Түүнчлэн эртний Солонгост өн эртнээс оршин байсан хангүл үсгийг шинээр эмхтэн найруулах ажлыг зарим нэг эрдэмтэдтэй хамтран хийсэн бөгөөд утгачилан орчуулваас “Ард иргэдэд заан сургах зөвт авиа зүй” буюу Хүнминжёонгүмийг (훈민정음) Солонгосыг ард иргэдэг тунхаглажээ.
Сэжоны засаг Жосёоны тариачдын хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл дээр тулгуурлаж байсан тул эдийн засгийн уналтын хүнд хэцүү цаг үед бага татвар төлөхийг зөвшөөрдөг байв. Ингэснээр тариачид татварын дарамтаас харьцангуй санаа зовнихооо больж оронд нь өл залгуулах, илүүдэл ургацаа зарах тал дээр анхаарах болсон. Нэгэн удаа ордон хүнсний хувьд илүүдэл гарсныг Сэжон ван ядуу тариачдад хуваарилан тараасан гэдэг. Түүнчлэн. Сэжон хааны удирдлаган дор Солонгосын анхны газар тариалан хөдөө аж ахуйн гарын авлага Нонса чиксолийг (농사직설; 農事直說) 1429 онд бүтээжээ.
Хэдийгээр засгийн газрын сайд түшмэд нар, язгууртнууд хангүл үсгийг хэрэглэхийг эсэргүүцэж байсан ч нийгмийн доод ангийхан хангүл цагаан толгойг хүлээн авч, бичиг үсэг тайлагдан хоорондоо бичгээр харилцах болсон.
Сэжон вангийн өөрийн бичсэн зүйл ч өндрөөр үнэлэгддэг билээ. Тэрээр Ёонби Ёочеон Га (“Халин нисэх лууны дуулал”, 1445), Сеокбо Сангжол (“Буддагийн амьдралаас”, 1447 оны 7-р сар), Ворин Чон ган жигок (“Мянган гол мөрний дээр мэлтгэнэх сарны дуу”, 1447 оны 7-р сар) болон Донгук Жеон-үн (“Сино-Солонгос зөв дуудлагын толь бичиг”, 1447 оны 9-р сар) зэрэг алдартай бүтээлүүдийг туурвижээ.
Сэжон Мэргэнчүүдийн хүрээлэнг (집현전; 集賢殿; Жипхёонжон) Гёонбук ордонд 1420 онд байгуулсан бөгөөд үг хүрээлэнд хааны сонгон авсан эрдэмтэн мэргэд ордог байв. Уг хүрээлэн зарим нэг эрдмийн ажлуудын хийсний дотор хамгийн алдартай нь Хангүл бичгийн тогтолцоог бий болгосон Хүнмин Женгүм юм.

Хангүл

Их Сэжон ван Солонгосчуудын авиа зүй дээр үндэслэсэн хангүл цагаан толгойн тогтолцоог бий болгосноороо Солонгосын түүхэнд агуу их нөлөө үзүүлсэн юм.
Хангүлийг бий болохоос өмнө зөвхөн дээд язгууртнууд л бичиг үсэг тайлагдсан байв. (ордны бичиг хэргийг Хятад дүрс үсгийг Солонгос хэлэнд тохируулан ашигласныг нь Ханз, харин шууд сонгодог Хятадаар бичсэнийг Ханмин гэж нэрлэдэг. Уншиж бичиж сурахын тулд маш нарийн дараалал чирэгдэл бүхий ханз үсгийг сурах ёстой байв. Түүнчлэн Хятад дүрс үсгийг хэдийгээр өөрсдөдөө нийцүүлэн хэрэглэсэн ч хэлзүйн хувьд Хятадаас өөр Солонгос хэлэнд таарч тохирохгүй байх тохиолдлууд гарсаар байлаа.
Сэжон ван 28 үсэг бүхий Солонгос цагаан толгойг бүтээснээр Солонгосын аль ч давхаргын хүн бичиг үсэг тайлагдахаар болгожээ. Цаашлаад шинэ цагаан толгой зохиосноороо соёлын тусгаар байдлаа авч үлдэхийг эрмэлзэж байсан юм. Анх 1446 онд хэвлэгдсэнээсээ хойш, хүн бүр маш богино хугацаанд сурсан авч 60 жилийн дараа хориглогдсон ажээ. Хожим Дэлхийн хоёрдягаар дайны дараа Хангүл цагаан толгойг сэргээж өнөөдөр Солонгос даяар ашигласаар байна.

Нас нөгчсөн нь ба үлдээсэн өв

Сэжон хаан 1450 онд 53 насандаа таалал төгссөн бөгөөд Ёон бунханд (영릉; 英陵) оршуулжээ. Ууган хүү Мүнжон нь түүнийг залгамжлан Жосёоны ван болов. Сөүл хотын төвд орших Сэжонно гудамж, Урлаг, наадмын Сэжоны төв нь Сэжоны дурсгалд зориулагсан ба Өмнөд Солонгосын 10000 воны мөнгөн дэвсгэрт дээр түүний зураг байдаг юм.

Сэжон хааны бунхан, Ёожү хот, Гёонгу муж, Өмнөд Солонгос
БНСУ-ын засгийн газар 2007 оны эхээр одоогийн Дэйжонтой ойролцоо Чүнчоннам мужид тусгай засаг захиргааны нэгж бий болгохоор шийджээ. Уг нь нэгжийг Сэжоны биеэ даасан хот гэж нэрлэхээр болж бөгөөд ирээдүйд Сөүлийн оронд БНСУ-ын нийслэл болгохоор тогтжээ. Яг энэ мөчид, Өмнөд Солонгосын KBS сувгаар “Их ван Сэжон” хэмээх түүхэн олон ангит кино цацагдаж байгаа.

Гэр бүл

Эцэг: Тэжо Ван (태종)
Эх: Вонёон хатан (원경왕후)
Эхнэр: Сохеон хатан (소헌왕후)
Үр хүүхэд:
Мүнжонг ван (문종), 1-р хүү.
Сүяан ханхүү (수양대군), 2-р хүү. хожим Сэжо ван.
Анпёон ханхүү (안평대군), 3-р хүү.
Им-ён ханхүү (임영대군), 4-р хүү.
Гванпёон ханхүү (광평대군), 5-р хүү.
Геүмсон ханхүү (금성대군), 6-р хүү.
Пёонвон ханхүү (평원대군), 7-р хүү.
Ён-юүн ханхүү (영응대군), 8-р хүү.
Жёнсо гүнж (정소공주), 1-р охин.
Жён-юү гүнж (정의공주), 2-р охин.

2008 оны 6 дугаар сар 30 хөрвүүлж төгсгөв.
С.Өнөр


Нэмэлт тайлбар:

-King гэдэг үгийг "ван" гэж орчуулах нь зохистой. Хаан эсвэл эзэн хаан гэдэг үгийг Монгол хэлэнд ялгаагүй үзэж байгаа бөгөөд статусын хувьд вангаас өндөр хэргэмтэй юм. Харин emperor гэдэг нь эзэн хаан, эсхүл шууд хаан гэж орчуулагдах боломжтой.

Боловсролын тухай

Энэ нийтлэлийг IFE free writers-аас оруулав. Нийтлэл ч юу байхав дээ сэдэл юм уу даа. Зарим нэг зүйлсийг нэмж эссэ болгох шаардлагатай л юм. Гэхдээ яахав гол санаа нь гарчихсан байгаа тул энд түр тавьчихъя.

Хэн нэгнийг хуурна гэдэг муу хэрэг. Харин өөрөө өөрийгөө хуурна гэдэг мулгуу хэрэг. Муу хэргийг цаашдын сайн сайхны төлөө хийхийг уучилж үзэх нь бий.
Харин мулгуу хэрэг мулгуугаараа л дуусна. Мулгуу хэргээс үүдэн муу муухай өөрөө үүсдэг. Хэн ч эхээс төрөхдөө би алуурчин, хулгайч, авилгач болно гэж төрдөггүй. Гагцхүү эцсийн бүлэгт өөрийгөө хуурч мунхагласны үр дүнд адгийн шаар болж хувирдаг.
Хаа газар, хэний ч өмнө шаардлага тохиолдоход бид хуурамч дүр эсгэж чадна л даа.Зузаан будгаар нүүрээ дарсан хүмүүсийн нийгэмд би ядаж өөрийгөө баггүй олж хармаар байна. Өөрсдийнхөө өмнө, өөрөө өөртөө хуурамч дүр эсгэнэ гэдэг нь солиорол. Бид заримдаа нөхцөл байдал хүн үед бүхнийг хаяад зугатмаар эсвэл үүрэг хариуцлагаасаа бултмаар санагдах үе бий. Энэ үед бидэнд гадны нөлөө, амар амгалан байх гэсэн хүсэл эрмэлзэл ноёрхож, хаа нэгэн өөр газраас тав тухыг хайн эрэлхийлнэ. Өөр нар төөнөсөн газар бид юугаа хайх вэ? Эх нутгаа орхилоо гээд өөрөөсөө зугатаж хэн чадах вэ? Өөрөөсөө нэгэнт зугатаж чадахгүйгээс хойш, бусадтай үнэнчээр харьцаж чаддаггүй юмаа гэхэд өөрийгөө хуурах ёсгүй.
Боловсрол гэдэг нь өөрөө өөрийгөө үл хуурах тэр л мэдлэг чадвар юм болов уу6 Боловсрол гэдэг нь өөрөө өөрийгөө танин мэдэж, мунхаг үйлээс гэтэлгэх юм болов уу. Яг энэ нэр томъёогоор би боловсролтой хүнийг тодорхойллоо.
Өнөөгийн амьдарч буй нийгэм минь биднийг өөрсдөөс минь холдуулах бүхий сургалтыг зааж байна. Шашин шүтлэг, суралцаж буй арга барил, уншиж буй ном зохиол, яригдаж буй яриа, хүсэл мөрөөдөл минь хүртэл... Хулгайлигдчихаж Би байхгүй болчихчээ! Би сэтгэж байна тиймээс би амьдарч байна, гэхдээ сэтгэлгээ минь минийх биш тул би аль хэдийн үхжээ.
Жинхэнэ би үгүй дор миний хүсэл мөрөөдөл юу болох билээ?
Хоосноос хоосон зүйл, утга учиргүй хэдэн үгс болох биз...

***

Хамгаас ухаантай (боловсролтой) хүнд ч адгийн муу үйлийг үйлдэх хүсэл дүрэлзэх цаг мөч бий. Жинхэнэ боловсрол мэдлэгтэй хүн, өөрийн албинг сонсож тэрхүү хорт бодлоос ангижирдаг. Учир нь боловсролтой хүн өөрийгөө мэднэ, сэтгэл зүрхэн дэхь байгалиас заяагдмал хиргүй ариун бодлоо дагадаг.
Харин ухаангүй мунхагууд өөрийгөө үл эрхэмлэн сэтгэлээ гараа бохирлодог.
Өөрийгөө танин мэд ... эндээс бүх зүйл эхлэнэ. Эндээс жинхэнэ утгаараа боловсроно. Тэрнээс биш Харвардын диплом өвөртөлчихөөд шунал хүсэлдээ баригдаж адгийн зүйлсийг үйлдэж, орондоо ч тайван унтаж үл чадах нэгэн бүү бол. Тэгж өөрийгөө хууран байж амьдрах хэрэг юун.
Буддын филисофийн өрнөдөд хүчээ авч байгаагийн нууц ч өөрийгөө танин мэдэхтэй холбоотой. Сидхарта Гаутама бодь модны дор зургаан жил бясалгахда гагцхүү өөртэйгээ тэмцэлдээгүй гэж үү? Синайн ууланд дөч хоног өлсөн бясалгасан Есүс, ариун ёс журмаар өөрийгөө сорьсон. Хүн бүр өөрийн үнэнийг ологтун, явсан замаар минь бүү дага гэж Будда хэлсэн нь өөрийгөө танин мэдэж, өөрийнхөө үнэнийг ол гэсэнтэй юугаараа ялгарах билээ. Гэхдээ тэдний хувьд өөрийгөө танин мэдсэн нь төгс тул гэгээрсэн хутагтууд болсон аж. Бидний хувьд өөрийгөө бага ч болтугай таньж, гадаад ертөнцрүү байдаг бүх эрчим хүчээ цацах бус харин дотоод ертөнцрүүгээ бага ч атугай өнгийн харвал, амьдралын утга учир, зорилго харагдах юм болов уу.

Чуулганы талаар

Оюутны чуулган болж өнгөрлөө.

Манайхны уламжлал ёсоор чуулган цагтаа эхэлсэнгүй ээ. Техник хангамж энээ тэрээ нь дутагдалтай, ирц бүрдэхгүй ер нь л хүндхэн эхлэл байв. За юутай ч төрийн дуулалаа эгшиглүүлэн чуулганыг эхлэх нь тэр. Зиак тайлан энээ тэрээг ч төлөөлөгчид огт тоосонгүй. Гол нь асар олон төрлийн, санал, хүсэлтийг илэрхийлж байлаа. Аж ахуйгаас эхлээд дээд хэмжээний бодлого хүртэлх өргөн сэдвийг хэлэлцэж байлаа. Төлөөлөгчид эхэндээ нэг их дуугарах янзгүй байснаа хурлын дундаас овоо орчиндоо дасав уу гэлтэй зарим нэг асуудлыг нэлээд ширүүн дэвшүүлэв. Хэлэлцүүлэг үргэлжилсээр... Янз бүрий үзэл санаа энд тэндээс дэвшсээр... Ямар ч байсан овоо үр бүтээлтэй хэлэлцэж, үзэл санаагаа дэвшүүлсний дүнд үдийн завсарлага авлаа. Энэ завсарлагаас хойш ширүүхэн юм болно доо гэж бодсоор цайндаа гарав.

Арван дөрвөн цаг дөчин долоон минут, эргээд чуулган хуралдлаа. Энэ удаа дүрмийн төслийг хэлэлцүүлэхээр эхлэв. Эхний хоёр бүлэг нийтлэг зүйл байсан тул ерөнхийдөө хялбархан батлагдав. Одоо 3-р бүлэг... Бүтэц... Халуухан яриа эхлэх нь тэр! Баахан шүүмж, хэрүүл, маргаан, тайлбар, тодруулга... Хяналтын зөвлөл л гэнэ, гүйцэтгэх хорооны удирдагчийн асуудлаар маргалаа. Ер нь тэр чигээрээ маргаанаар дүүрчээ. Өөрийн байр сууриа хамгаалан хэдий их хүч хөдөлмөр гаргасан ч үнэхээр барсангүй. Зиак нэгэнтээ гацаанд орсон тул дүрмийн төслийг ахин боловсруулах саналыг тавих нь миний хувьд хамгийн зөв алхам байлаа. Ингээд ОХ-ын дүрмийн шинэчлэн найруулах өргөтгөсөн коммиссыг байгууллаа. Бүрэлдэхүүнд нь Мөнхзаяа, Эрдэнэбат, Эвсанаа, Ихмандах, Ууганбаяр нар байв. Ингээд чуулганыг завсарлуулж, хоёр долоо хоногийн дараа дүрмийн төслийг дахин авч хэлэлцэхээр боллоо.

Дараагийн чуулган хоёр долоо хоногийн дараа хуралдсан ч яг үнэндээ ирц бүрдсэнгүй. Дүрмийн төсөл өдөржингөө сунжирч юутай ч гэсэн урьдчилсан шатанд ОХ-ын дүрмийг баталж дуусгалаа. Дараагийн асуудал нь тэргүүн, дэд тэргүүнийг хууль ёсны гэж үзэх тухай бас л хөөрхөн маргалдаж гүйцэтгэх хороо нэг үзэл санаатай байсны үр дүнд ямар ч гэсэн 9-р сарын чуулган хүртэл албан ёсны гэж үзэхээр шийдэж санаа амарцгаав. Бүх зүйл түр зуурын, үүрэг гүйцэтгэгч тэргүүн, дэд тэргүүн, бүр үүрэг гүйцэтгэгч дүрэм хүртэл зохиогдсон. Энэ мэтээр манай чуулган нэг л ёозгүй хүнд хэцүү байдал дунд өнгөрлөө. Олж авсан юм УЗ-тай боллоо. УЗ эрх мэдэл хэдий чинээ их байна төдий чинээ хариуцлага хүлээх ёстой. Тиймээс чиглүүлэн удирдах УЗ, гүйцэтгэн хэрэгжүүлэх ГХ гэсэн бүтэц хадгалагдан үлдэв.

За юутай ч намрын чуулган хүртэл баяртай ОХ минь. Шалгалтандаа бэлдэх минь...

Ойрд юу болов?

Бурхан минь, өнгөрч буй долоо хоног ямар их ачаалал ихтэй байв аа? Юм юм нь давхцаж, энэ биеэ хэдэн хэсэг хуваахаа үл мэдэн зүтгэлээ. Одоо дуусч нэг санаа амарлаа. Оюутны Холбоо, Хаекийн эссэ, Эдийн засгийн олимпиад, компютер энээ тэрээгийн бие даалтууд нэг долоо хоногт бүгд зэрэгцээд л. Гэхдээ л хүнд хүчир долоо хоногийг амжилттай давж чадлаа. ЭЗО-гийн тэмцээндээ түрүүллээ. Хамгаас их санаа зовниж байсан жүжгэн дээрээ хамгийн дээд оноо авна гэж үнэхээр төсөөлж байсангүй. Яг яаж явж байгаад түрүүлснээ одоо ч санахгүй байна. Үе шат болгон дээр бага багаар оноо идэж явсаар эцэст нь хоёр оноогоор тэргүүлж чадлаа. Үл үзэгдэгч гар, Адам ахдаа баярлалаа. Одоо бол нойр хүрч байна. Бүүр нээх сайхан тайвширчихлаа. Маргааш үргэлжлүүлэхээс... (Зураг: манай багийн Лого, Lassez Faire нэрээ)

За ер нь ойрын үед юу болоод байгаа тухай нэг тайван гэгч бодъё...
Монбушогийн бэлтгэл ч ид дундаа ороод л явж байна. Өдөрт заримдаа 15 эсвэл 20 орчим шинэ үг тогтоогоод л. Гэхдээ хүмүүс хангалтгүй гэж хэлж байгаа нь сэтгэлээр унагаагаад амжсан. Мөнхсүх уг нь хамт бэлдэнэ гээд байсан Энэтхэг явах нь тодорхой болоод 5-р сарын чойролтын зам мөрөө Энкаг ирснээр тодорхойлчих шиг боллоо. Одоо ингээд ойр тойрны хүмүүсээс Японы шалгалтанд бэлдэж байгаа хүн байхгүй болов оо. Гэхдээ бусдаас хараат бус өөртөө итгэж, өөрөө л хичээвэл шалгалтаа дажгүй өгчих болов уу. За за Японы шалгалт нэг иймэрхүү байдалтай. Бүр зэвүү хүргээд байвал ТОЭФЛ, СЭТ-ийн хүсээгүй замаараа л гэлдрэхээс өөр арга алга.

Оюутны Холбооны чуулган нөгөөдөр болно. Чуулганаар сүүлийн нэг сар бодож боловсруулсан дүрмээ хэлэлцүүлээд батлуулчихвал нэлээд их хөдөлмөр зарсан ажил минь бүтэх нь тэр. Ер нь хууль, дүрэм аливаа нэг байгууллагын амин сүнс нь биш юмаа гэхэд гол функц, ажиллах схем нь болдог тул анхааралтай хийхгүй бол адармаатай. Хуучин оюутны холбооны дүрэм нэлээд тодорхойгүй байсныг нь бүр цоо шинэ бүтэцтэй болгож, шинэчлэн найруулсан нь бараг 10 гаруй хуудас болчихжээ. Ямар ч байсан нэг сар гаран оюутын холбоонд ажиллахдаа хоосон суугаагүй л юм байна. Чуулганы дараа чөлөө авч шалгалтандаа бэлдэх минь.

Хаекийн нэрэмжит эсээний уралдаанд оролцож эхний 10-т шалгарч, дараагийн шатны эсээг нь бичих гэж 3-н номыг 7 хоногийн дотор уншлаа. Ер нь энэ эрчээрээ ном унших хэрэгтэй болтой. Асар их зүйлсийг мэдэж авлаа. Хаект бичсэн илтгэлд ямар ч гэсэн өөрийн санаагаа бүрэн гаргаж чадсан болов уу. Аль болох бодит байдалд нийцүүлэн бичиж, утопи, хоосон санаанаас аль болох зайлсхийв. Тавдугаа сарын хоёронд эцсийн хэлэлцүүлэг болж тэнд л миний хийсэн уран бүтээл хаана хүрэхийг харна даа. Бусад хүмүүс чухам юу бичсэнийг мэдэхгүй ч, өөрийн үзэл санаагаа зөв цэгцтэй илэрхийлж, асуултанд нь аль болох оновчтой хариулж чадвал яагаад шагналын эзнээр тодорч болохгүй гэж? Гэхдээ л... гээд гутранги юм бичих гэснээ болилоо. хэ хэ. За түрүүлдэг ч бай үгүй ч бай, илтгэлээ бичих гэж бас мэр сэр ном уншиж, цаашлаад олны өмнө илтгэл тавих болсон нь том дадлага болох байх.

Өөрийгөө танин нээх тал дээр ямар ч байсан би либертари сэтгэлгээтэй юм байна гэж бодлоо. Гэтэл хүн болгон өөрийгөө либертари гэж боддог. Харин тэдний хийж буй үйлдэл түүнийхээ эсрэг байх нь цөөнгүй гэдэг үгийг олж сонслоо. Сүүлийн саруудад хийсэн өөрийн үйлдлээ бодов. Харьцангуй либертари үзэл санаатай ч бүрэн либертари бол арай л бишээ. Яагаад ч юм өөрийгөө либертари гэсэн нэг хүн дэндүү муухай харагдсанаас болж, тэр хүнд зэвүү хүрснээс болж либертари үзэлд эргээд эргэлзэх хандлагатай болов. Хэт биеэ тоосон, өөртөө дэндүү итгэлтэй, би л бүхнийг чадагч, надад юу ч хамаагүй гэсэн байртай зэвүүн амьтан. Сүүлдээ бүр яагаад байгааг мэдэхгүй, амьдарал кайфтай бол либертари байна уу консерватив байна уу LET IT BE! л болох шив. Гэхдээ л хууль ёс эрхэм ч, хүн гэдэг ёс суртахуун, сайхан сэтгэлгүй бол роботноос юугаараа ялгарах юм бээ. Хуулийг нь програмчилсан хоосон тархи болох биз. Сэтгэлийн хөдлөлөө дар гэж зөвлөдөг ч, яагаад заавал өөрийгөө дарж, нүүрээд будаж, түүндээ стресстэх ёстой гэж? За энэ тухай дараа дэлгэрүүлэн бичвэл дээр болтой.

За өнөөдөр болсон хамгийн хошин зүйл гэвэл, математикаа огт хийгээгүйдээ бантаад шалгалтнаасаа чөлөө авлаа. Золиг гэж уг нь мат дээр ингэтлээ мяарна гэж бодоогүй юмсан. Аргагүйдээ сүүлийн үед нэг ч удаа номондоо салхи оруулаагүй юм чинь. Энэ долоо хоногийн эцсээр номоо сайн гэгч нь эргүүлж тойруулж, бодлогонуудаа бодоод, ирэх долоо хоногт шалгалтаа сайн өгнө өө. Математик бол хуулж боломгүй чухал хичээл тул түс тас, түмпэн шанага шууд л бие даан хийхгүй бол...

Зиак өөр юу билээ? Аан Энка 2-нд ирнэ. Уг нь холоос найз минь ирж байгаа нь сайхан л даа. Даанч найзыгаа ирэхэд олигтой ч цаг зав гаргаж чадахгүй урмыг нь хугалах вий дээ гэж санаа зовнино. Гэхдээ манай хүн ухаалаг учраас намайг ойлгоно гэдэгт бүрэн итгэж байгаа нь бага ч гэсэн тайвшруулна.

Аан мартах шахлаа, клубын тухай. Юутай ч клуб байгуулснаар хэсэг залуусыг ч болтугай эрэмбэ цэгцтэй сэтгэж, юм бичихийг эрмэлзэх үндсийг тависандаа баяртай байна. Зарим залуус маань бусдыгаа бодвол сайн бичиж байна. Ер нь л манайхан идэвхтэй сайн бичиж байгаа нь урам өгч, дотроо баярлаад л... гэснээс ирэх долоо хоногт гаргах нийтлэлдээ юун тухай өгүүлэх вэ??? гэж... За за клуб бол байгуулагдаад 10-л хонож байгаа тул юугаа ч бичихэв. Алс хэтдээ ямар нэг прогресс харагдах биз. Одоохондоо ч шинэ байгуулагдсаныг хэлэх үү, хүмүүс нэлээд идэвхтэй байна.

За ер нь ойрын үед нэг иймэрхүү л янзтай хорвоогийн бор өдрүүдийг үр ашигтай ч юм шиг, ашиггүй ч юм шиг, хоёрын хооронд, гурвын дунд өнгөрөөж байна даа. ЛОЛ

4.25 Баасан

Оюутны эрхэд бүү халд!

Монгол улсын Боловсролын тухай хуулийн 45-р зүйлийн 1.3[1]-д заасан эрхийн дагуу дараахь өгүүлэлийг бичив.

"2008 оны 4-р сарын 5-нд зохиогдож буй явган аялалыг сургуулийн захиргаанаас зохион байгуулж байгаа тул бүх оюутнууд заавал ирэх ёстой. Бүртгэнэ. Түүнчлэн ой хээрийн бүсэд аялж байгаа тул БОЯ-аас авах зөвшөөрлийн хураамжийг төлөх үүднээс бүх оюутнууд 300 төг биеийн тамирийн багш ...-д хураалгана" ийм нэг зарлал манай сургуулийн төв самбар дээр байхыг хараад тэсгэлгүй хэдэн үг хэлмээр санагдлаа.

Явган аялалыг хэрэггүй, эсхүл цагаа олоогүй дэмий үйл хэрэг байсан гэж эсхүл энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулж байгаа клуб, холбогдох оюутнуудыг шүүмжилсэнгүй, харин гагцхүү сургууль оюутны язгуур эрх ашиг болсон сонгох эрхэд халдаж байгааг буруушаах гэлээ. Үүрэг нь л биш бол хэн ч (багш, сургуулийн захирал, тэр байтугай УИХ-ын гишүүн ч) оюутны хүсээгүй сонголтыг хүчээр хийлгэх эрхгүй! Нэн ялангуяа сургуулийн захиргаа гэсэн нэрийн дор, оюутнуудыг заавал олон нийтийн үйл ажиллагаанд хүчээр хамруулж улмаар бүртгэлжүүлж, уг үйл ажиллагаанд оролцоогүй оюутныг яллан шийтгэх нь коммунистуудын л хийдэг балмад ажил. Хэрвээ манай сургууль ардчилсан чөлөөт нийгэмд оршиж, ардчилсан чөлөөт нийгмийг эрхэмлэдэг тэргүүний дээд сургууль мөн л юм бол ардчилалын үнэт зарчим болсон хүний эрх, сонгох эрх чөлөөг нь хаан боогдуулахгүй харин ч эрхэмлэн дээдлэж, хөхиүлэн дэмжих ёстой. Ардчилсан ёсыг баримтладаг учраас л бид хичээлээ, багшаа сонгож, үүгээрээ ч хуучинсаг МУИС-иас ялгардаг. Хэрвээ энэхүү үнэт зүйлсээс татгалзвал оюутан бидний сургуулиараа бахархах нэгэн агуу бодол сарнин үгүй болох билээ.

Аливаа зүйлд хүний чин сонирхол байгаа цагт сайн сайхан, үр ашигтай болдог. Хүсэл сонирхолоороо нэгдсэн хүмүүс үйл хэргээ амжилттай, баяр баясгалантайгаар гүйцэтгэдэг. Энэ нь хорвоо ертөнцийн жам ёс. Дур хүсэл, чин сэтгэлтэй оюутнууд ямар ч шахалт шаардалт, бүртгэл харгалзалгүйгээр үйл ажиллагаанд хамрагддаг бол, сонирхол, дур хүсэлгүй оюутнуудыг дарамт шахалтаар үйл ажиллагаанд хамруулах нь дэмий үл ойлголцолын үндэс болж, анхын зорисон ажил хэрэг маань үр ашиггүй болж, зорилгодоо хүрэх бус харин ч хүчинд автсан оюутнуудын хүсэл зоригийг мохоосноор дуусах билээ. Тиймээс дур хүсэл, эрмэлзлийг төрүүлэх нь сургуулийн захиргаанаас оюутнуудыг аливаа үйл ажиллагаанд хамруулах гол арга хэрэгсэл болохоос бүртгэнэ, заавал оролц гэсэн сүржин тушаал нь оюутнуудыг идэвхжүүлэх бус харин ч зэвүүцэл эгдүүцлийг төрүүлэхээс цаашгүй. Хүчирхийлэл хэрэглэсэн бол хариуд нь эгдүүцэл, зэвүүцэл, дургүйцэл, зарим үед үзэн ядалтыг амсдаг нь бичигдээгүй хууль. Оюутан ч гэсэн хүн тул хүчинд автаж аливаа үйл хэрэгт оролцохыг хэн л хүсэх билээ.

Энд бичсэнийг минь зарим хүмүүс муйхраар ойлгож, мушгин гуйвуулж магадгүй гэж бодсоны үүднээс үргэлжлүүлэн бичье. Нэн түрүүн сургууль дээр зохиогдож буй арга хэмжээнүүд нь бүгд оюутны сайх сайхны төлөө гэж би ухамсарлаж байна. Гагцхүү сургуулийн дийлэнхи оюутнуудад үр ашигтай, ач тусаа өгч чадах арга хэмжээ нь сургуулийн бүх оюутанд мөн л үр ашигтай гэж үзэж оюутан бүрийг уг арга хэмжээнд оролцохыг шаардаж болохгүй. Бүр сургуулийн нэгхэн оюутан уг арга хэмжээг өөрт нь үр ашиггүй гэж үзэж оролцохоос татгалзвал сургуулийн захиргаа тухайн оюутны сонголтыг хүндэтгэж, зохиогдож буй арга хэмжээнээс чөлөөлөх ёстой.

Эрхээ эдэлж буй оюутнууд үүргээ гүйцэтгэхээс зайлсхийх учиргүй. Сургуулийн захиргаа дүрмийн дагуу аливаа үйл хэргийг гүйцэлдүүлэхийг оюутнуудаас шаардах эрхтэйг бас анхаарах ёстой. Жишээлбэл оюутан нь сургалтын төлбөрөө цаг хугацаанд нь төлөх үүрэгтэй учир сургуулийн захиргаа төлбөрөө төлөхийг шаардаж, хичээлд оролцуулахгүй байх эрхтэй юм. Энэ тухай анхнаасаа дүрмэнд тодорхой заасан билээ. Түүнчлэн ёс суртахууны доголдол гаргаж буй оюутнуудад ч харгалзах шийтгэлийг дүрмийн дагуу оноох учиртай. Анх бид энэ сургуульд элсэн орохдоо дүрмийн заалтуудыг сайн дурын үндсэн дээр хүлээн зөвшөөрч, оюутны үүрэг болгон хүлээн авсан үзвэл зохино. Энэ нь эрхээ эдэлж буй оюутнууд үүргээ ухамсарлаж, чандлан биелүүлэх учиртайг, цаашлаад оюутан сургуулийн захиргаа нь анх байгуулагдсан хэлэлцээр дээр үндэслэгдэж байгааг харуулж байна. Гэсэн ч...

Эртний Ромд патрицууд шүүн таслах эрхтэй байсан ба дан гагц уламжлал, эсхүл тодорхойгүй аман хуулиар аливаа харилцааг зохицуулдаг байв. Энэ нь хуулийг батлан гаргасан патрицууд хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар эргүүлж шударга бус явдлыг гааруулах болсон бөгөөд улмаар нийгэм эмх замбараагүй болжээ. Харин НТӨ 449 онд “Арван хоёр самбарын хууль” хэмээх анхны бичигдмэл хуулийг зохиож Ром хотын олон нийтийн төв газар Форумд байрлуулснаар, аливаа тодорхойгүй асуудлыг эцэслэн шийдвэрлэж нийгэмд эмх журмыг тогтоож чадсан билээ[2]. Манай сургуулийн хувьд оюутантай холбоотой эрх үүргийн харилцаа асар бүрхэг байгаа нь сургуулийн захиргаа эртний Ромын патрицууд адил оюутны эрхийг хүчирхийлэх гол арга хэрэгсэл болчихоод байна. Өнөөдөр оюутан, багш нарын ёс зүйн тухай ямарваа нэг хүчин төгөлдөр заалт байхгүй, харин БСШУЯ-аас гаргасан Их сургууль, дээд сургууль, коллежийн багшийн мэрэгжлийн ёс зүйн дүрэм гэх төсөл төдий зүйл л байна[3]. Сургуулийн дүрмэнд оюутан болон сургуулийн захиргааны хоорондын эрх зүйн харилцааг дэлгэрэнгүй заан тусгасан баримт бичиг алга байна. (түүнчлэн веб сайтан дээр байрласан манай сургуулийн дүрэм одоо байхгүй болжээ!) Сургуулийн захиргаанаас ийм баримт бичиг байгаа гэж хэлж магадгүй юм. Гэтэл энэ баримт бичиг тань оюутнуудад ил тод нээлттэй бус учир байхгүй гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Хэрвээ үнэхээр байгаа юм бол сургууль гол самбар дээрээ дүрэм журмаа ил тод нийтлэн гаргах нь тодорхойгүй байдлыг эцэслэн шийдвэрлэж, дүрэм журам жинхэнэ утгаараа оршин байх гол үндэс юм.

Дээр дүрэм журам байх ёстойг өгүүлэв. Харин тэрхүү дүрэм журмын мөн чанарын тухайд; оюутантай холбоотой дүрэм журам нь үндсэн хууль, хүний эрх, боловсролын тухай хууль болон холбогдох бусад хууль тогтоомжуудтай нийцсэн байх ёстой бөгөөд, сургуулийн захиргаа оюутантайгаа зөвшилцөлгүйгээр, оюутны эрх үүрэгтэй холбоотой дүрмийг ямар ч тохиолдолд гаргаж болохгүй. Сургуулийн захиргаа болон оюутны хооронд бий болох харилцааг зохицуулах эрх зүйн баримт бичгийг хоёр тал харилцан зөвшөөрсний үндсэн батлах нь зүй ёсны хэрэг. Эсрэг тохиолдолд сургуулийн захиргаа дан гагц өөрөө мэдэн батлах аваас, энэ нь оюутнаа үл хүндэтгэж, эрх мэдлээ ашиглан оюутны эрхийг хүчирхийлсэн тулган шаардалт болж бидний хувьд дээд зэргийн доромжлол болох билээ.

Оюутанд юу хэрэгтэй, амин чухал байгааг сургуулийн захиргаа, багш нараас илүүтэйгээр оюутнууд өөрсдөө мэддэг, тийм ч учраас сонголтоо хийж санал шүүмж тавин хэлэлцдэг. Төр эдийн засагт хэт их оролцоод ирэхээр тааламжгүй үр дүнд хүрдэгтэй адил, оюутны хувийн эрх чөлөөнд сургуулийн захиргаа хутгалдаад байх нь таагүй нөхцлийг бүрдүүлнэ. Оюутныг үүргээс нь гадна аливаа үйл ажиллагаанд хүчлэн оруулдагаа сургуулийн захиргаа зогсоох ёстой. Үүнтэй ижил үйлдэл хийж буй ямарваа нэг багш, албан тушаалтныг сургуулийн захиргаа таслан зогсоох ёстой. Сургууль үйл ажиллагаа зохион байгуулсан үед оюутан сайн дураараа оролцож болох ч, мөн оролцохгүй байх эрхтэй гэдгийг оюутнууд ухамсарлах хэрэгтэй. Оюутнууд эрх, үүргээ ухамсарлах хэрэгтэй. Тэрхүү эрх үүрэг нь тодорхой байх ёстой бөгөөд сургуулийн захиргаа түүнийг ил тодоор нийтлэх ёстой. Сургуулийн захиргаанаас явуулж байгаа гэдэг нь эзэн хааны зарлиг мэт, бүртгэнэ гэж байгаа нь явахгүй бол ингэнэ шүү тэгнэ шүү гэж айлган сүрдүүлсэн мэт, бүх оюутнуудаас мөнгө татварлан хурааж байгаа нь коммунистууд хөрөнгө хурааж байгаа мэт энэ балмад үйлдлийг хараад чөлөөт нийгэмд амьдарч буй оюутан бидний сургуульдаа итгэх итгэлийг алдруулж байгааг эрхгүй нэг холбогдох албан тушаалтнууд нь тунгаана биз. Оюутны дуу хоолойг сонсогтун, оюутан үгүй бээр их, дээд сургууль орших учир юун.

2008 оны 4 дүгээр сар 5
Цицерон

---

[1] Суралцагч нь сургууль, багшийн үйл ажиллагаатай холбогдох асуудлаар санал гаргах, шүүмжлэх, шаардлага тавих эрхтэй. (Боловсролын тухай хуулиас)

[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Twelve_Tables

[3] http://mecs.pmis.gov.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=316&Itemid=2

Эрх мэдлийг задал!

Хаекий нэрэмжит уралдаанд энэ эсээг явуулсан, эхний арван байранд шалгарах үгүйг нь мэдэхгүй л сууна. Юутай ч тэр том уралдаанд ердөө 33-хан эсээ хураалгасан гэдгийг сонсоод их урам хугарч билээ. Манай улс хэдэн оюутантай болоод тийм цөөхөн хүмүүс уг тэмцээнд оролцсон юм бол доо? За энэ яахав эсээгээ энд оруулъя:

Засаглалын эрх мэдэл нэг бүлгийн гарт хэт төвлөрвөл төр ямар хэрцгий цуст дарангуйлал тогтоож болдог тухай Томас Гоббс Левиафан хэмээх бүтээлдээ аймшигт махчинаар төлөөлүүлэн аль 18-р зууны үед бичжээ. Тийн дарангуй төр нийгмийг там болгохоос сэргийлэн Жонн Локк, Шарль луй Монтексъё зэрэг сэргэн мандалтын үеийн лут суутнууд эрх зүйт ардчилсан нийгэм байгуулах тухай үзэл санааг тунхаглан номлосны үр дүн нь Америкийн Нэгдсэн Улсын тусгаар тогтнол, Францын Хувьсгалаар илэрч, анх удаа энгийн харц хүмүүс жам ёсны эрх чөлөө, эрх зүйт төрийн тухай ухамсарлаж чөлөөт нийгэм буй болох үндэс тавигдсан билээ. Чөлөөт нийгмийн зам шулуун дардан байсангүй. Европын ард түмний эрх чөлөөг хамгийн түрүүнд Францын император Наполеон Бонапарт, түүнээс зуун гаруй жилийн дараагаар дэлхийн өнцөг булан бүр дэхь хүмүүсийн эрх чөлөөг Италийн Муссолин, Германы Хитлер, Оросын Сталин, Хятадын Мао зэрэг дарангуйлагчид нухчин дарахыг оролдож, цус урсгасан яргалал айдас хүйдсээр дэлхий ертөнцийг автуулсан нь түүхийн хуудсанд гэмгүй олон хүний цус, нулимсаар бичигджээ. Өнөөдөр эрх мэдлийг төвлөрүүлэн дарамтлахыг эрмэлзэгч бүлэглэлүүд улам бүр зохион байгуулалтанд орж улмаар чөлөөт нийгмийн үнэт зүйл болсон ардчилалаар халхавч хийж байгаа нь чонотой нөхөцсөн нохой мэт аюулыг тарих болжээ. Энэ аюулаас бид гарахгүй бол маш олон хүмүүсийн цус нулимс асгарах тийм цаг биднийг тойрохгүй нь лавтай.

Либертари үзлийн туйлын зорилго бол төрийн эрх мэдлийг минимиум, хувь хүний эрхийг максимуим хэмжээнд байлгах явдал болно[1]. Ерөөс төрийн эрх мэдлийг минимиум байлгах нь хувь хүний эрхийг хамгаалах хамгийн үндсэн хэрэгсэл юм. Гэтэл манайд 2000 оноос засгийн газар, УИХ, нам гурав бараг л нэг утгатай болсноос үүдэн жилээс жилд эрх мэдэл цөөн хэдэн хүмүүсийн гарт төвлөрч, хувь хүний эрх төрийн дарамтан дор хумигдсаар. Эрх мэдэл төвлөрч байгаа нь улс төрийн хүрээнд ч бус эдийн засаг, хүн амын төвлөрөлтэй зэрэгцэн нийгэмд олон сөрөг үзэгдлүүдийг авчирч байна. Уг нь Үндсэн Хуулийн 62-р зүйлд[2] заагдсан эрхийг хөдөө орон нутаг, сум, дүүргийн иргэд эдлэх эрх зүйг тогтоон өгч шууд ардчилалын зарчмыг дэмжсэн авч, нутгийн өөрөө удирдах байгууллага нь эдийн засгийн хувьд төв засгийн газраас[3] хараат байдалтайгаас үүдэн засаглалын эдийн засгийн нөөцгүй болж улмаар дээрх заалт бодитоор хэрэгжихгүй байна. Тийн нутгийн өөрөө удирдах байгууллага засаглалын эрх мэдлээ алдсанаар гүйцэтгэх засаглалд иргэд хяналт тавих бололцоо ерөнхийдөө хумигдаж, эрх мэдэлтнүүдэд хариуцлага хүлээлгэх бололцоог хааж улмаар ИТХ нь төв засгийн газраас буюу ерөнхий сайдын томилсон аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн засаг дарга нартай нийлэн нэгдсэн төсвөөс хэдэн төгрөг илүү авч голоос цувчуулах сонирхолтой болжээ. Энэ нь төв засгийн газраас явуулж буй бодлого үр ашиггүй байх нэг том шалтгаан болж байна.

Нөгөө талаас төв засгийн газар нь орон нутгаас алслагдмал учраас түүнийг итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч буюу УИХ гишүүн хянах ёстой. Гэтэл төв засгийн газрын сайд нар нь өөрсдөө УИХ-ын гишүүн байх боломжтой болсноор гажиг тогтоц үүсч улмаар иргэдийн төрийг хянах бололцоог хязгаарлагдаж байна. Орон нутгийн иргэдээс хураан авсан татварыг тэдний нүднээс далд, тэдний ашиг сонирхолыг үл сонсон нийслэл хотод төсөв батлах нэрийдлээр улс төрийн ашиг сонирхолоор хуваарилж үр ашиггүй байдлыг бий болгож байна. Хувь хүн өөрийнхөө амьдралыг мэднэ[4]. Иргэдэд юу хэрэгтэй байгааг иргэдээс өөр хэн ч илүү мэдэхгүй. Гэтэл иргэдийн мөнгийг (өмч) төрөөс сохор хуваарилалт хийж байгаа нь хувь хүний өөрийн амьдралаа мэдэх эрхийг нь эдийн засгийн үүднээс хаан боогдуулж байгаа хэрэг. Иргэдэд юу шаардлагатай байгааг үл мэдэх 76 хүн төсөв баталж орон нутаг дахь иргэдийн эдийн засгийн амьдралыг тэдний өмнөөс шийдэж байгаа бөгөөд, ордонд сууж буй тэдгээр “язгууртнууд” иргэд юу хүсч байгааг бус хэрхэн мөнгө цохих тухайг толгойгоо гашилган бодож, зөвшилцөл нэрээр цаг хождог.

Эрх баригч “язгууртнууд” ямар аргаар эрх мэдлийг төвлөрүүлж байна вэ? Ард түмэн, ардчилал гэдэг үгсээр өөрсдөдөө нэр ашиг олох гэж хичээнэ. Нэгдмэл төр, төрөө дээдлэх, нэгдмэл бодлого нэрийн дор дарангуйлалыг хөхүүлэн дэмжиж, эв нэгдэл гэсэн сайхан үгээр хувь хүний эрх чөлөөг хүчирхийлж улмаар өөрсдийн эрх мэдлийг төвлөрүүлэх арга хэрэгсэл болгожээ. Цаашлаад тэд иргэдийг боловсролтой, чинээлэг байлгахад үнэн голоосоо дургүй бөгөөд боловсролтой чинээлэг иргэд тэднийг сонгохгүй гэдгийг сайтар ухаарч өөрсдийнхөө дайсан гэж далдуур үздэг. Коммунистууд чинээлэг иргэдийг илээр дайснаа гэж зарласан бол одоогийн эрх мэдэлтнүүд наанаа чинээлэг, боловсролтой иргэдийг дэмжин дүр эсгэж хударгаар нь дайснаа хэмээн хоёр нүүрлэсээр байгаа нь коммунистуудаас ч долоон дор. Шударга ёсыг худалдан авснаар мөнгө зоос шажигнах үед хууль дүрэм амаа хамхидаг болжээ. Энэ мэтчилэн одоогийн эрх баригч язгууртнуудын бусармаг үйлдэл хэрээс хэтэрч, иргэд оюун санаа болон эд баялгийн хувьд үгээгүй хоосорч улс орон эмгэгт баригдан доройтжээ. Энэ бүхнээс гарахад чухам юу хэрэгтэй юм бол.

Эрх мэдлийн төвлөрлийг багасгахын тулд орон нутагт өөрийгөө удирдан зохион байгуулах тогтолцоог эрх зүйн болон эдийн засгийн хувьд бодитоор хэрэгжүүлэх ёстой. Үүний тулд нэн түрүүнд улсын нэгдсэн төсвийн тогтолцоог өөрчлөх шаардлагатай. Түүнчлэн бүс нутаг, аймаг, сумын засаг даргыг ерөнхий сайд томилолгүйгээр орон нутгийн иргэд өөрсдөө сонгодог байх нь нэн чухал. Орон нутаг өөрсдийгөө удирдаж чадахгүй байгаа нь ямар сөрөг үр нөлөө авчирч байгаа тухай дээр дурьдсан билээ. Манай улсын тухайд ашигт малтмал, байгалийн баялгаар нэн их мөртөө 2.5 сая хүнийг яагаад баян амьдруулж болохгүй байна вэ? Үүний гол алдаа нь засаглалын төвлөрөл, эрх мэдэл хянах тогтолцоо алдагдсантай холбоотой. Тиймээс Монгол улсыг хэд хэдэн эдийн засгийн бүсэд хувааж тэднийг эдийн засгийн хувьд төв засгийн газраас хараат бус, улс төрийн хувьд харьцангуй нөлөөлөл багатай болгох хэрэгтэй.

Төв засгийн газраас тухай орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжээс авах татварын хэмжээг багасгаж, харин эдийн засгийн бүсийн засаг захиргаа ихэнхи хэсгийг нь цуглуусны үр дүнд орон нутаг өөрөө төсвөө бүрдүүлж шударга хуваарилалт явагдах болно. Төв засгийн газраас тийн хуваарилалт хийх нь нэн хөшүүн бөгөөд үр ашигтай байж чаддагүйгээс гадна тэд эдийн засгийн идэвхигүй цэгүүдэд хөрөнгө оруулалт хийснээр байдлыг улам дордуулдаг. Бүс нутгийг эдийн засгийн хувд хараат бус болсноор үйлдвэр, үйлчилгээ, аж ахуй хөгжсөн бүс хүн амьдрах таатай нөхцлийг бүрдүүлж чадах бөгөөд хүмүүс дан гагц нийслэл хотруугаа төвлөрөх бус, эдийн засгийн идэвхитэй цэгүүдрүү буюу олон туйлруу шилжин төвлөрөх бололцоотой. Жишээлбэл, Оюутолгой, Таван толгой зэрэг орд газраар баялаг Өмнөговь аймгийн тухайд тэдгээр уул уурхайгаас олсон орлогоо орон нутагтаа зарцуулж, иргэд амьдрах тааламжтай нөхцлийг бүрдүүлснээр Улаанбаатар дахь төвлөрөлийг багасгаж улмаар бүс нутагт хөгжил авчирах юм. Цаашлаад Сэлэнгэ, Орхон, Дархан-Уул аймгийн тухайд бүсчлэн хөгжихөд уул уурхай[5], газар тариалан[6] зэрэг эдийн засгийн идэвхитэй бүсүүдэд хүмүүс амьдрах таатай нөхцөлийг (эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэт) бүрдүүлснээр ажилгүйдлийн төвшинг хялбархан буулгах арга зам болох мэт.

Эдийн засгийн бүсүүдэд хувааснаар өөр нэг чухал давуу тал бол төсвийг хянахад иргэдийн оролцоо сайжрах явдал юм. Өөрөөр хэлвэл хувь хүн өөрийнхөө өмчийг хэрхэн зарцуулах тухай санал бодлоо оруулах оролцоог нэмэгдүүлнэ. Улаанбаатарт татвараас орж ирсэн бүх төсвийг УИХ, Засгийн газрын гишүүд улс төрийн сонирхолын үүднээс хувааж байгаа нь иргэд өөрсдийн мөнгийг хаана хэрхэн зарцуулахад оролцож, хянаж чаддахгүй байгаа бол эдийн засгийн бүсүүдэд хувааснаар илүү ил тод нээлттэй цаашлаад төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр дүн илүү бодитойгоор шууд харагдах нөхцөл болно. Цаашлаад төв засгийн газраас мөнгөний эх үүсвэрийг холдуулснаар авилгал, хээл хахуулийг цар хүрээг хумиж, яамдуудад ажиллах гэсэн иргэдийн rent-seeking[7]-ийг багасгаснаар нийгмийн алдагдал багасч улс төр тогтолцооныхоо хувьд харьцангуй цэвэрших хандлагатай болох юм. Эцсийн бүлэгт төрийн эрх мэдлийг хувааснаар эрх мэдлийн хэмжээг засаг захиргааны нэгж бүрт минимиумчилж, иргэдийн оролцоог улам ихэсгэснээр хувь хүний жам ёсны эрхийг бодитойгоор хамгаалах тулгуур үйл явц юм. Дээрх арга хэмжээг явуулснаар бид нэлээд амжилтанд хүрэх авч, иргэдийг соён гэгээрүүлэхгүйгээр амжилтаа хадгалж чадахгүй билээ.

Засаг захиргааны хувьд дээрх шинэчлэлийг хийснээр амжилтанд хүрэх бололцоотой ч иргэдийг (сонгогчдыг) соён гэгээрүүлээгүй цагт тэрхүү тогтолцоо нуран унах нь цаг хугацааны асуудал билээ. Энэ тухайд Хаек “Улс төрчдийг өөрчлөх гэснээс, тэднийг сонгож буй хүмүүсийг өөрчлөх илүү амар[8]” хэмээн онож хэлсэн байдаг. Манай иргэдийн соёл боловсрол 17-19-р зууны Европын дүр зургийг харуулна. Цөөн хэдэн аристократууд засгийн эрх мэдлийг төвлөрүүлэн атгаснаар хувь хүний эрх чөлөө хаагдаж байлаа. Энгийн олонхи ч энэ байдалд хүлцэнгүй хандаж, тийн захирагдах нь жам ёсны зүйл гэж ойлгон, ван ноёдын дарангуйлалд үгээгүй хоосон амьдарч байлаа. Яг энэ үед олон арван лут соён гэгээрүүлэгчид гарч ирж түнэр харанхуй Европт гэрэл асааснаар олон сая хүний сэтгэл зүрхэнд эрх чөлөөг суулгаж алс Америк тивд түүний биелэл болсон эрх чөлөөт улс байгуулагдсан билээ. Монгол улсын тухайд юуны өмнө иргэд “төр бүх зүйлийг мэднэ, тэнд байгаа хүмүүс биднээ хавьгүй ухаантай, сайхан тэгэхээр ямар ч тохиолдолд тэдний зөв” гэж боддогоо болох хэрэгтэй[9]. Үүний тулд олон арван либертари соён гэгээрүүлэгчид үзэл санаагаа тунхаглаж, тэдгээр үзэл санааг оюутан залуус сонирхон судлан ухамсарлаж, өөрсдийн бодол санааг нэмэрлэн олон нийтэд таниулснаар иргэдийг соён гэгээрүүлэх билээ. Энэ цаг үед төрийн эрхэд буй дарангуйлагчид хэдий төмөр соёогоо ярзайлган давшилсан ч иргэд нь төрийн жинхэнэ эзэн болохын хувьд, тийн архиран ноцсон эрх мэдэлтнүүдийн дур зоргыг хууль ёс, шударга үнэний саваагаар хугачин дарах хатан зоригоор дүүрэн байх болно.

Эцэст нь дүгнэн үзвэл, засаглалын эрх мэдэл төвлөрөх нь нийгэм дэх муу муухайн үндэс болж байна. Тиймээс эрх мэдлийг задлан иргэд засаг захиргаандаа хяналт тавих боломжийг олгож, орон нутгийн засаг захиргааг эдийн засгийн хувьд төв засгийн газраас хараат бус байлгах нь хувь хүн өмчлөх эрхтэй гэдэгтэй агаар нэгэн зүйл юм. Харин оюутан залуус бидний хувьд, нийгмийг соён гэгээрүүлдэггүй юмаа гэхэд ядаж өөрсдөө боловсрох хэрэгтэй бөгөөд хувь хүнийг эрх чөлөөг эрхэмлэн хүндэтгэн дээдэлснээр эрх чөлөөт нийгмэм байгуулахад оруулж чадах хамгийн том хувь нэмэр билээ. Лаа асаагаад гэрэл гаргаад өгдөггүй юмаа гэхэд гэрэл асааж яваа нэгнээ бүү сүүдэрлэе.

---

[1] Батчулуун Б. “Хувь хүн, Эрх чөлөө, Төр” Улаанбаатар 2006

[2] Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны нутаг дэвсгэрийн хэмжээний эдийн засаг, нийгмийн амьдралын асуудлыг бие дааж шийдвэрлэхийн хамт улс, дээд шатны нэгжийн чанартай асуудлыг шийдвэрлэхэд хүн амыг зохион байгуулж оролцуулна.

[3] Энэ нэр томъёо нь дан гагц гүйцэтгэх засгийн газар бус, төрийн 3-н байгууллагыг ерөнхийд нь томъёолсныг анхаарна уу

[4] Батчулуун Б. “Хувь хүн, Эрх чөлөө, Төр” Улаанбаатар 2006

[5] Эрдэнэт үйлдвэр, Шаамар зэрэг

[6] Сэлэнгэ мөрний сав газрын үржил шимт хөрс

[7] Төрийн албанд ажиллах, албан тушаал ахихын тулд хүмүүсийн гаргаж буй зардал

[8] Тэмүүжин Х. “Үгс..” Улаанбаатар 2007

[9] Батчулуун Б. “Хувь хүн, Эрх чөлөө, Төр” Улаанбаатар 2006

Сайн уу Блог минь

Энэ хавиар эргэлдээгүй их удсан болтой... Юутай ч цаг хугацааны хажуугаар нэлээд хурдтай гүйчихсэн болтой нэг мэдэхэд 4-р сар болчихжээ. Гэтэл надад хийсэн бүтээсэн зүйл тун ядмагхан. Арга ч үгүй биз баахан Оюутны Холбоо, клуб гээд явчихсан хүнд. (гэхдээ клубын ачаар энэ блог дахь миний нийтлэл ихсэх болов уу) Сүүлийн үед бичсэн эсээ тэмдэглэлүүд цаас үзэг элээхээ больж дээ. Гэхдээ яаж зүгээр суухав дээ. Хэрвээ Генка чи энийг уншиж байгаа бол яагаад БЛОГоо хааж байгаа юм бэ? Би чимээгүйхэн уншаад яваад байвал болох л байсан, гэхдээ үнэндээ надад тэгэх шаардлага байхгүй л дээ. За за би ер нь шал дэмий юм энд бичээд байх шиг байна. Энэ тухай орхичих, хүний хувийн тэмдэглэл, харуулах дургүй зүйлийг нь би харах гэж мунхаглаад яахав дээ.
Өнөөдөр Сониксийнхон тэмцээн явууллаа. Миний хувьд баланс 0. Тэмцээний зохион байгуулалт бол үнэндээ таалагдсангүй. Нэн ялангуяа бооцооны хуваалт энээ тэрээ нь. Гэхдээ тэр олон хүмүүс эмх цэгцтэй цугларч оролцож байгааг нь үзвэл бас ч залуус ямарваа нэг зүйлийг хийх гэж зорьсон мэт. Юу ч хийхгүй дэмий амаа хөдөлгөж, хоосон шивж байгаа надаас л дээр. Гэхдээ л одоо миний хийж чадах зүйл, бодох, дүгнэх, шүүмжлэх л байх шив дээ.

Юу ч сэтгэхгүй хүнээс ярьж хөөрч буй хүн илүү
Дэмий юм ярьж сууснаас эмх цэгцтэй бичиж буй хүн илүү
Хоосон бичиж буй хүнээс аливааг үйл хэрэг болгон хэрэгжүүлж буй хүн илүү

Миний хувьд дэмий юм ярьж суухаар, эмх цэгцтэй бичих л одоо хийж чадах сонголт байх нь. Тэгэхээр амиа хамхиад бичээд л байхаас

Монголын Түүхийн Эмгэнэл

Улс орны соёл иргэншлийн тулгын чулууны нэг бол яах аргагүй түүх, сурвалж билээ. “Үүх түүхээ мэдэхгүй хүн, ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” хэмээн өгүүлсэн огт дэмий үг биш. Гэтэл бидний түүх сурвалжаас чухам юу хоцров? Эртний хэдэн булш, сүг зураг, эд өлгийн зүйлс олдсон ч эх хэл дээр маань бичигдсэн сурвалж бичиг бараг үгүй. Хүннү гүрнээс эхлэн, Монголын их эзэнт гүрэн хүртэл бидний үндэстэн агуу хүчирхэг байж, олон улс орныг эрхшээлдээ оруулж, агуу сод туурвил, төрт ёсны нарийн хууль дүрмийг боловсруулан дэлхий дахиныг донсолгож байсныг гадаадын сурвалж бичгүүдэд өгүүлсэн байдаг. Тэдгээр агуу гүрнүүд гайхан биширмээр соёл, ёс заншилтай байсан нь дамжиггүй. Гэсэн ч харь зүгийн бичиг сударт бүрнээ итгэн үнэмшин дагах нь эргэлзээг төрүүлнэ. Гэхдээ бас тийн үлдсэн нь бидний хойч үеийнхэн таг харанхуй хонгилд суух гашуун хувь тавилангаас гэтэлгэжээ. Эх хэл дээр маань, эсвэл эртний төв Азийн нүүдэлчдийн хэлээр бичигдэн үлдсэн сурвалж арван хуруунд багтахуйц цөөхөн байгаа нь манай түүхийн эмгэнэл яах аргагүй мөн ажээ.

Манай үндэстэнтэй харьцуулахад төдийлэн ялгуусан биш түүхтэй авч, түүх сурвалжаа өөрсдийн хэл дээр авч үлдсэн үндэстнүүд үзэх, харах зүйлтэй нь тэдний хувьд улс орны нэгдмэл байдал, үндсэрхэг үзлийнх нь гол тулгуур болж байна. НТӨ 209 онд төв Азийн 24 аймгийг холбоог нэгтгэн Модунь шанью Хүннү гүрнийг байгуулжээ. Өмнө зүгт түүнтэй зэрэгцэн байгуулагдан ид хүчээ авч буй Хан улсын анхны хаан Гао Ди (Лю Бан), Хүннү гүрнийг үл зөвшөөрөн дайн тулаан өдүүлсэн ч, Пинчен хотод Хүннүгийн цэрэгт гутамшигтайгаар ялагдаж олзлогджээ. Ийн Монголын түүхэн дэхь хамгийн анхны гадаад хэлэлцээр болох Хүннү-Хан улсын гэрээ байгуулагдаж, гэрээ ёсоор хоёр улс бие биенээ хүлээн зөвшөөрөхийн сацуу Хан улсын хаан Хүннүгийн шаньюд ихээхэн хэмжээнийн бэлэг сэлтийг жил бүр бэлэглэх болсон. Гэтэл саяхны нэг өдөр Солонгосын олон ангит түүхэн кино Жүн Мүнийг (Самгук Юүса хэмээх түүхэн сурвалж дээр үндэслэсэн) үзэхэд, Солонгос улсын вангууд Хан улсаас сүрдэн айхыг хараад (энэ үйл явдал НТӨ 23 оны үйл хэрэг бөгөөд энэ үед Хан улсы дотоодын тэмцэл автан нэлээд суларсан байв), бидний өвөг дээдсийн сүр хүчин тэнгэр цоолом өндөр байсныг мэдэрч билээ. Харамсалтай нь өнөөдөр Модунь шанюгийн тухай тийн дэлгэрэнгүй өгүүлсэн сурвалж бичиг тун хомс (байгаа сурвалж нь цөм Хятад хэл дээр бичигдсэн!).

Ахиад үүнтэй төстэй нэг жишээг авъя. Эсэн тайш Мин улсын эсрэг 1449 онд цэрэг хөдөлгөн Мин улсыг ихэд түйвээж бүр эзэн хааныг нь хүртэл олзолж авсан удаатай. Хятадын Мин улс бол тухайн цагтаа л Азийн бусад орнуудад халгаатай (Солонгос, Япон, Зүүн өмнө Азийн орнууд), хүчирхэг гүрэн байлаа. Гэтэл Солонгосын Жосёон улс вангийн угсаагаа залгамжлуулахдаа Мин улсаас заавал зөвшөөрөл авдаг байв. Түүнчлэн Японы ван өөрийгөө Мин улсын харъяат гэж зарлаж байсан удаатай. Тэгвэл манай үндэстэн түүхнээ Мин улсад нэг ч удаа эзлэгдэж байгаагүй. Манай улсын нэг ч хаан Мин улсын хараат болж байсан удаагүй. Гэсэн ч тухайн цагт хэдий дотоод хямралтай байсан ч, Минь улсад халдан довтолж байсан Монголчуудын тухай тэмдэглэсэн зүйлс бүгд Хятад хэл дээр, тухайлбал, дээр өгүүлсэн Эсэн тайшын аян дайны тухай “Мин Ши” 328-р ботид тэмдэглэгджээ. Жосёон улс түүх судраа жил бүр хөтлөн явуулдаг байсныг Жосёоны тэмдэглэл гэж нэрлэдэг. Япончууд хэдий Хятадаас эртний түүхийн баримтаа авдаг ч 800 оноос хойших түүхийг өөрсдөө бичиж тэмдэглэсэн байдаг. Өнөөдөр Солонгос, Япончууд түүхээ авч хоцорч чадсан тул нэг үндэстэн гэсэн чин сэтгэлээр зангилагдан, хэл, соёл, түүхээ Хятадын нөлөөнөөс тусад авч чадсан байна.

Өнөөдөр Түрэгийн угсаатны Монгол нутагт үлдээсэн хөшөөний бичээс, Чингисийн чулууны бичиг, Юан улсын зарим нэг хууль цааз, Алтан ордны үйсэн дээрх бичиг, Цогтын хадны бичээс зэргээс өөр нүүдэлчдийн хэлээр (Монгол, Түрэг, Түнгүс) бичигдэн үлдсэн сурвалж хомс. Бидний чухалчилан үзэж, айл бүр хоймортоо дээдлэн залдаг Монголын нууц товчооны Монгол эх нь олдоогүй л байна. Түүнчлэн Монгол сурвалжийн тоонд тооцогдох “Богд баатар биеэр дайлсан нь” зохиол ч Хятад хэл дээр уламжлагдан үлдсэн байдаг. Хүннү, Сяньби, Нирун, Кидан болон Монголчууд төв Азийн хүчирхэг соёлтой ард түмэн байсны хувьд түүх соёлоо бичиж тэмдэглэсэн нь лавтай. Нүүдэлчдийн эдгээр сурвалж бичгүүд он цагийн эрхээр устаж алга болсон авч, бас өмнө зүгээс халдан довтлох Хань үндэстний уршигт бодлогтой холбоотой байсан юм. Мин улсын цэргүүд Хар-Хорум хотыг дайран эзлэх үедээ хамгийн түрүүнд эрмийн санг нь шатаасан гэж зарим баттай бус эх сурвалжид өгүүлсэн байдаг нь Хань үндэстэн Монголчуудын түүх, шастираас нь салгах гэсэн хорт бодлого явуулж байсны тод жишээ юм.

Гадны сурвалж бичгийн тухайд, Монголын түүх шастирт “Ши Жи”, “Тан улсын судар”, “Мин улсын судар” зэрэг Хятад сурвалж бичгүүд голлодог. Түүнчлэн 13-р зууны Монголчуудын тухай Рашид-Ад-Дины “Суудрын Чуулган”, Марко Пологийн “Орчлонгийн элдэв сонин хачин”, Гиом Де Рубрукийн “Монголын эзэнт гүрэнд айлчилсан нь”, Плано Карпинигийн “Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх” гэх мэт олон сурвалж үлдсэн түнэр харанхуй дунд ассан бамбар мэт эл улсын түүхийг бага ч атугай гийгүүлэх бөлгөө.

Эртний судар бичгүүд үлдээгүйд харамсаад ч барахгүй авч, Манж угсааны Энх-Амгалан хаан хүртэл Хятадтай уусахаас сэргийлэн, хамгаалсан манай үндэстний соёлыг, ХХ зуунд Оросуудын гар хөл болсон Монгол цуст коммунист удирдагч нар эцсийн мөчид устган сүйтгэсэн нь дээдийн дээд мунхрал байсан юм. Тэр цаг үеийн Монголын жинхэнэ эх оронч сэхээтнүүд цусаар уйлж, хэлмэгдэн хороогдож байлаа. Энэ бол өнгөрсөн зууны түүхэн дэхь хамгийн том хар толбо, манай түүхийн эмгэнэл байлаа.

Хүчирхэг гүрний үр сад билээ бид

Эцэг өвгөдийн сүр хүчин хаашаа одов

Үүх түүхээ үл мэдэх улс ард

Сүнсгүй бие мэт хийморгүй

Энэ эмгэнэл юутай гашуун!

Нүдэнд нулимс хурна

Цээжинд амьсгаа давчдана

Бодолд харуусал төрнө

Эцсийн бүлэгт, бидэнд үлдэн хоцорсон харийн сурвалж бичгийг шимтэн үзэж, харьцуулан жишиж, үнэн мөнийг чин сэтгэлдээ аритган шүүж, хичээн зүтгэхүй дор эл үндэстний түүхээ зүрх сэтгэлдээ баринтаглан хадгалах билээ. Монгол улсын түүхийг хичээнгүйлэн үзэх учир шалтгаан нь дахин ийм эмгэнэлт хувь тавиланг давтахгүйн төлөө бөгөөд, хүн бүрийн зүрх сэтгэл дотор Модунь шаньюн их эхлэлээс, Чингис хааны агуу эзэнт улс, хожмын ялгуусан түүхийг бадамлуулан асаах цагт, Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор нүүдэлчдийн хойч үе бид нэгэн үзүүрт чигч сэтгэлээр улс орноо хөгжүүлэн дэвшүүлж, эцэг өвгөдийн сүр хүчинг бадраах цаг ирэх буйзаа.

Монголын түүхийн бахархал

Түүхийн турш бид маш олон зүйл дээр анхдагч, эсвэл зарим зүйлийг тухайн цаг үеийн хамгийн төгс төгөлдөрт хүргэж чадаж байсан билээ. Нүүдэлчдийн дайн тулааны тактик төдийгүй, тэдний ахуй амьдрал нь эмх цэгцтэй нарийн дэг журмаар явагддаг байсан төдийгүй жинхэнэ амьдралын мөн чанарын утга учрыг олж амьдардаг байлаа.

Монголчуудын анхдагч байсан зүйлийг дурьдвал, анхны бактерлогийн дайныг хийсэн ажээ. Бат хааны цэргүүд Оросын хотуудыг байлдан дагуулах үедээ их эсэргүүцсэн хотыг бүсэлж аваад тахалтай тарвагыг хотын хэрэм давуулан шидэж, хотод тахал гарган бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд оруулдаг байв. Цаашлаад механикжсан арми үүсэхээс өмнө (анхны механикжсан хурдан арми 1939 онд дэлхийн 2-р дайны үед гарч ирсэн) 700-н жилийн турш нүүдэлчдийн цэрэг армийн хурдыг гүйцэх цэргийн хүчин байсангүй. Ахуйн амьдралын тухайд бод малыг нядлаад гүзээнд нь, харин бог малыг давсганд нь багтгаан аян замдаа авч явдаг нь хамгийн анхны фүд пилл буюу жижигхэн хэмжээнд асар их калори агуулсан бэлдмэлийг үүсгэж чадсан юм.

Монголчууд хүчирхэг улс байсныг энгийн нэг жишээгээр тайлбарлая. Улс орны ардын аман зохиол нь тэдний ахуй амьдралыг тод томруун тусгасан байдаг. Оросуудын хувьд ядуу хүнийг үнэлэх үнэлэмж нь “орох газаргүй, оочих аягагүй” гэж тэмдэглэсэн байдаг бол Солонгосын зохиолуудад “идэх хоолгүй, хоноглох газаргүй” гэх мэтчилэн авч үзсэн байдаг бол Монголчуудын үнэлгээгээр “таван хар ямаатай, навсархай бор гэртэй” гэж хэлдэг. Гэтэл Орос, эсвэл Солонгос өөрийн гэсэн гэртэй, сүүг нь саагаад уучих ямаатай (бүр тэгээд таван ямаа шүү!) байна гэдэг бол бараг л дундаас дээгүүр амьдралтай хүний жишиг юм.

Энэ мэтчилэн манай нүүдэлчин ард түмний соёлыг ололт, агуу их түүхийн бахархан бардмаар зүйлийг жагсаан бичвэл барагдашгүй их бөгөөд тэдний хойч үе болсон залуус бид Монголын түүхийг судлан уншиж, агуу түүхээ бахархан явах нь цаашдын гэрэлт ирээдүй өөд түлхэж өгөх гол хүчин зүйлийн нэг чухам мөн билээ. Үүх түүхээ үл мэдэх хүн ойд төөрсөн сармагчин мэт, өөрөөр хэлвэл соёлт хүн биш болох. Тиймийн учир түүх судрыг шимтэн унших нь залуу хүмүүс бидэнд зүйл ёсны хэрэг билээ.