Бяцхан гүн ухаан: Бид хэрхэн сэтгэж байна вэ?

Зүйлийн оршин байгааг бид материаллаг талаас авч үзье. Үүний тулд түүний оршин байгаа орон зайн тухай асуудал сөхөгдөнө. Аналитик байдлаараа энэ биетийг оршихуйг бид (x, y, z) координатуудын цогцоор тодорхойлж болох юм. Тухайлбал бөмбөрцөг өгөгдсөн гэж үзвэл түүний төвийг радиусын хамт мэдсэн тохиолдолд түүнийг оршихуйг координатаар илэрхийлэх боломжтой. Эндээс бид хоёр зүйлийн хийсвэрлэл хийснийг ажиглах ёстой. Нэгдүгээрт биетийн урт өргөнийг хэмжиж буй координатын тэнхлэгийг хэмжээс, хоёрдугаарт координатын эхийг хаана сонгож авахаас (x, y, z)-ийн янз бүрийн утгууд гарна. Эхнийхийг бид төлөөлүүлэх аргаар сонгож авсан бол, дараагийнх нь харьцуулах аргаар гаргаж авсан хэмжигдэхүүн юм. Оюун ухаант хүний сэтгэж буй байдал нь тэр чигээрээ харьцуулалт, төлөөлүүлэлт хоёр дээр суурилдаг.

Хүн яаж сэтгэдэг вэ? Хүй нэгдлийн хүмүүс хэрхэн сэтгэж байв гэсэн асуудлыг авч үзэхдээ тухайлбал эртний хүн ангийн хойноос явах үедээ ангаа үргээх, эсвэл агнах гэсэн хоёр сонголттой үйлийг хийж байна. Хэт ойр очиход ан үргэж байсан тул тэрээр агнаж чадсангүй. Дараагийн удаа тэр хэт ойртохоос болгоомжилсон, учир нь өмнөх алдаатайгаа одоогийн нөхцөл байдлыг харьцуулсан хэрэг. Ерөөс өмнөх үеийн туршлага амьдралаа одоотой харьцуулж сэтгэж үйлдэл хийдэг байсан нь сэтгэхүйн анхны үйлдлүүд байсан болов уу. Өмнө өгүүлсэн координатын хувьд бид биеийн байрлалыг тодорхойлсон (x, y, z) координат нь ямар нэг тодорхой (0, 0, 0) гэсэн тооллын эхтэй харьцуулан жишихэд ямар орон зайд байна вэ гэдгийг тодорхойлсон байна. Түүнчлэн бидний ашиглаж болох бүх тэмдэг нэрс зайлшгүй дор хаяж хоёр зүйлсийн дунд яригдсан байдаг. Тухайбал том гэсэн тэмдэг нэрийн хувьд бид ямар нэг зүйлийг өмнөх үетэй нь эсвэл одоо байгаа хоёр зүйлийг хооронд нь харьцуулах замаар л хэрэглэсэн байдаг. Үүнтэй адилаар өндөр, нам, их, бага гэсэн ойлголтууд зөвхөн харьцангуйгаар л тайлбарлагдах боломжтой юм. Энэ нь туйлын зүйл үгүй гэсэн Буддын ойлголттой төстэй байх.

Хоёр дах хэсэг буюу төлөөлүүлэл. Өдөр тутам хэрэглэж байгаа үг яриа маань бүгд төлөөлсөн байдаггүй гэж үү? Явах үйлийг “явах” гэсэн үгээр, хэд хэдэн хөлтэй хүн суухаар зориулагдсан объектийг “сандал” гэсэн үгээр төлөөлүүлэн авсан байна. Түүнчлэн хэмжиж буй нэгжийн тухай ойлголтонд ч энэ бүгд хамаарна. Тухайлбал метр хэмээх нэгжээр нь эквадороос хойд туйл хүртэлх зайг 10 сая хуваасны нэгтэй тэнцэх уртыг сонгон авч төлөөлүүлсэн, грамын хувьд цельсийн 4 градус дах метрийн зуу хуваасны нэг хэмжээтэй ирмэг бүхий куб хэмжээтэй цэвэр усны абсaлют масс хэмээн тодорхойлсон байна. Ийм байдлаар SI системийн хувьд ердөө 7 суурь нэгжийг (метр, секунд, килограм, ампер, келвин, моль, кандела буюу лааны гэрэл) тодорхойлсон байх бөгөөд бусад бүх нэгжүүд энэ долоогийн янз бүрийн математик үйлдлүүдээр тодорхойлогдоно. Жишээ нь хүчийг хэмжих Ньютоны хувьд,

1 ньютон=1 килограм*метр/секунд^2

хэлбэртэйгээр тодорхойлогдоно. Энэ нь эргээд тодорхойлолт авч төлөөлүүлэх тухай ойлголтоос үүдэх юм. Өөр нэг үүнтэй төстэй ойлголт геометр дээр гарч ирэх бөгөөд бидний сайн мэдэх хавтгайн буюун Эвклидийн геометрт үндсэн 5 аксиомыг авч үзэх бөгөөд эдгээр таван аксиомын тусламжтайгаар бүх теоремууд чанаруудыг гарган авдаг билээ.

Энэ бүгдээс үзвэл туйлын шинж чанартай зүйл бидэнд оршихгүй байгаа бөгөөд төлөөлүүсэн, харьцуулсан гэсэн хоёр шинж чанараар л бүх төрлийн хийсвэрлэл, сэтгэхүй явагдаж байна. Зүйлсийн мөн чанарын тухайд буюу төлөөлүүлэх, харьцуулахаас бусад аргаар хүрч болохуйц тийм шинж чанар байдаг уу гэсэн эргэцүүлэл нь нь Буддын филисофын хоосон чанартай холбогдож илүү нарийн эргэцүүлэл шаардах юм болов уу.

2009.Jan.14